Bakıya hər gəlişimdə insanların üzündəki hüzn və kədər, ümidsizlik və mutsuzluq məni məyus edir. Kimi dindirirsən barıt çəlləyitək partlayır, alçaq səslə danışan çox azdır. Əsəbi, gərgin, psixikası pozulmuş insanların sayı sürətlə artır. Sosial şəbəkələrdə bir qrup adam isə psixoloq ədası ilə cəmiyyətə müxtəlif diaqnozlar qoyur, adamları depressiyaya sürükləyir. Vəziyyət acınacaqlıdır – depressiv psixoloji çöküntü, sabaha inamsızlıq həyatı cəhənnəmə çevirir. Mutlu, şən, bəxtəvər insanlar qeybə çəkiliblər sanki…
Elm tarixində alimlər ilk dəfə olaraq əzəli bir iddianı isbatlamağa çox yaxındırlar – “Mutluluq və kədər yoluxucudurlar”. Bu gümanı irəli sürən Harvard universitetindən Nikolas Kristakis (Nicholas Christakis) və Kaliforniya universitetindən Ceyms Faulerdir (James Fowler). “Bir buxovla bağlı olanlar. Tanımadığımız insanlar bizə necə təsir edirlər?” adlı kitabları böyük səs-küyə səbəb olub. Məgərsə davranış və zövqlərimizə ancaq şəxsən tanıdığımız insanlar deyil, tanışlarımızın tanışlarının tanışları da təsir edirlər.
“Əgər dostunun qonşusunun xalası oğlu siqaret çəkməyi tərgidirsə, sənin də o zəhrimarı buraxma ehtimalın artır, kökəlsə, sən də şişmanlaya bilərsən”. İlk baxışda buna inanmaq çətindir. Lakin alimlər iddia edirlər ki, tanımadığımız, varlığından xəbərimiz olmayan insanlar bizim həyatımıza, düşüncə və arzularımıza təsir edirlər. Sosial şəbəkələrdə bizə uzaq olan hadisələrə reaksiya verir, rəy bildiririk. Nəticədə, biz istəməsək də həyatımızda müxtəlif hadisələr baş verir. Kristakis və Fauler insanlar arasındakı əlaqə və rabitəni ön plana çıxarırlar. Müsair dünyada “bizi biz yapan”, formalaşdıran, bizi qəliblərə salan şey elə sosial şəbəkələrdir.
Kristakis və Fauler “İnsan öz taleyini müəyyən edə bilirmi, yoxsa o, sadəcə olaraq sosial şəraitin qurbanıdır?” sualını verərək həyatımızdakı təyinedici faktorun insanlarla olan əlaqə və münasibətlər olduğunu söyləyirlər. Hər birimiz özümüzə ünsiyyət dairəsi seçir, oturub- duracağımız adamları təyin edirik. Bununla da o dostlarımızın vasitəsilə nəhəng bir şəbəkəyə inteqrasiya olur, tanımadığımız adamların təsiri altına düşürük. Lap elə bizim məşhur deyimimiz kimi — “Mənə yoldaşını de, sənə kim olduğunu deyim”.
Bu durumda həyatımızdakı hər şey bizim bu şəbəkədəki yerimizlə təyin olunur. Sosial münasibətlərimiz, yaşadığımız yer, təhsil və statusumuz, hətta genlərimiz kimi faktor da mühüm rol oynayırlar. Müəlliflərin tanışlığı belə bu tezisin doğruluğuna sübutdur — Kristakis və Fauleri bir-biriləri ilə ortaq maraqlarına görə dostları tanış edib. Və nəticədə haqqında danışdığımız kitab yaranıb. Kitab həm də informasiya texnologiyalarının həyatımıza sürətlə girməsilə insan oğlunun bir-birilə necə sıx bağlı olduğundan bəhs edir. Sanki insanlar da “Ümumdünya Torunda”, yəni internetdə bir-birinə bağlanmış bilgisayarlar kimidirlər.
* * *
1948-ci ildə Fremingem (Framingham, USA) şəhərindəki Kardiologiya institutunda ürək-damar xəstəliklərinin irimiqyaslı araşdırılmasına başlanılır. Şəhərin 15 min (!) sakini kompleksli müayinədən keçirilir, onların təzyiq, nəbz, şəkər və başqa analizləri dəqiqliklə qeydə alınır. Bu müayinələr düz 50 (!) il boyunca fasiləsiz davam etdirilir. Və ortaya dünyanın bu günə qədər ən geniş İnformasiya Bazası çıxır.
Amerikalı alimlər də araşdırmalarında bu Bazadan istifadə ediblər. Onlar eyni zamanda sosial şəbəkələrin xəritəsini də hazırlayıb, əllərindəki informasiyanı insanlığın rifahı üçün istifadə olunması haqda baş yorurlar. Bu yaxında Kristakis son araşdırması haqda məlumat verib: Sosial şəbəkələrin vasitəsilə müxtəlif epidemiyaların (təhlükəli sosial davranış və viruslardan tutmuş yeni ideyalara qədər) yayılmasını təsbit etmək olar. Əslində mutlul
Kristakis və Faulerə görə depressiya, alkoqolizm, narkomaniya, şizofreniya yoluxucudurlar. Bu sensasiyon kəşfə görə daha yaxşı ətrafımız varsa, bu, bizim müdafiə mexanizmimiz, bir növ zərdabımız olur. Oturub durduqlarımız pisdirlərsə onlar bizim immunitetimizi qırır, zəiflədirlər. Bir sözlə, insanı qoruyub uğura aparan da ətrafıdır, uğursuzluğa aparan da. Xoşbəxtlik sanki bir infeksion xəstəlik kimi ətrafına yayılır. “British Medical Journal”a görə bir nəfərin mutluluğu dostunun səadətinə 25%, dostunun dostuna isə 10% təsir edərək yayılır. Əgər ətrafında işində müvəffəq olan biri varsa, bu, sənin uğur payını 34% artırır…
* * *
Məqalə üçün qeydlərimi təsnif edərkən ağlıma belə bir sual gəldi:”Niyə Skandinaviya ölkələri dünyanın ən mutlu insanlarıdırlar?”. Duruxub qaldım…
Gücü və qüdrətinə, topdağıtmaz iqtisadi modelinə, vətəndaşına verdiyi sosial, tibbi imkanlara və ən əsası ədalət sisteminə görə amerikalılar dünyanın ən bəxtəvəri olmalı idilər. Amma onlar isveçlilər, norveçlilər qədər mutlu deyillər. Niyə, nədir bunun səbəbi, Skandinaviya əhalisinin xoşbəxtliyinin sirri nədədir?…
Skandinaviya deyəndə 3 ölkə – İsveç, Norveç və Danimarka nəzərdə tutulur. Amma coğrafi olaraq götürüləndə buraya Finlandiya və İslandiyanı da əlavə edirlər. Nədir bu adamların mutluluq düsturu, onların səadətini fantastik rifah səviyyəsindəmi axtarmaq lazımdır? Aparılan bütün araşdırma və anketlər bunun əsas rol oynamadığını göstərir.
Stokholm, Oslo və Kopenhaqen kimi şəhərlərdə Dubay, Ciddə və Küveytdəki abartılı ultra-lüks həyatı, Ferrari və Aston Martinlərin şütüdüyü geniş prospektləri, işıq saçan dəbdəbəli mağazaları, bahalı restoranları görə bilməzsən. Çeşid-çeşid brendlərə mübtəla olmuş, əllərində bahalı telefon olan insan yox dərəcəsində azdır oralarda. Ensiz küçələrində Fiat tərzi kiçiklitrajlı maşın və velosipedlər dəyir adamın gözünə. Sərt iqlimli bu torpaqlarda gözqamaşdırıcı heç nə yoxdur, amma Skandinaviya ölkələri dünyanın ən mutlu ölkələridir. Cah-calal və ehtişamlı ərəb ölkələri isə heç vaxt mutlu ölkələr anketlərində yer almazlar.
Skandinaviyada insanların əksəriyyəti orta sinfə aiddir, ictimai nəqliyyata üstünlük verir, kiçik mənzillərdə yaşayır, ilin yarısını qarla, çovğunla mübarizə aparırlar. Di gəl ki, mutludurlar, öldür, amma yenə də bəxtiyardırlar. Xoşbəxt olmalarındakı əsas faktorlar mental özəllikləri, mədəniyyətləri və təhsil sistemləridir, başgicəlləndirən var-dövlətləri olmasa da hər bir fərdin gələcəyinin dövlət tərəfindən təminat altına alınmasıdır.
Hər skandinaviyalı azad insan olaraq yetişdirilir, kompleksizdir. Kiçik yaşdan əks cinsə qarşı neqativ hisslər aşılanmır, bu da çocuqların ruhən sağlam böyüməsinə səbəbiyyət verir. Genetik olaraq da yaraşıqlı və gözəldirlər. Həyatları göstərişli deyil, amma gün görürlər.
* * *
“Bir buxovla bağlı olanlar. Tanımadığımız insanlar bizə necə təsir edirlər?” kitabında gəlinən ən əsas nəticə budur ki, xoşbəxt və uğurlu insanla ünsiyyət bizi daha mutlu edir, əhvalımız yüksəlir. Və əksinə, bədbin, neqativ insanla kontakt bizim də ovqatımızı təlx edir, mənfi təsir göstərir. Başqa sözlə, nikbin, şən-şaqraq, içində müvəffəqiyyətli dostlarımız nə qədər çoxdursa riyazi olaraq mutlu olma şansımız daha çoxdur. Faulerin dediyi kimi şəbəkə içindəyik və burada yayılan hər şeyi mənimsəyirik, ən çox da sürətlə yayılan mutluluq dalğalarını.
Mutluluq yoluxucudur və o, həyatı dolu-dolu yaşayan, sabaha inanan bəxtəvər dostların sayı ilə düz mütənasibdir. İndi nə edək, durub skandinaviyalı dostlarmı tapaq özümüzə? Necə edək ki, bizi işıq saçan insanlar əhatə etsin? Vallah, elə ətrafımızda beş-altı işıqlı insan olsa, onların xoş aurası, müsbət enerjisi bəsdir. Daha geniş perspektivdə isə cəhalətə, mövhumata yox demək, elm-irfan yolunu tutmaq, insanlara dəyər verib, onları sevib-saymaq lazımdır.
İbrahim Nebioğlu
TEREF