Alov İNANNA

İstər ilahi yaradıcılıq (yoxdan var etmə), istərsə də dünyəvi yaradıcılıq (vardan var etmə) artıq çoxdan kişi cinsinə aid edilən, kişiliyə yaraşdırılan fəaliyyət sayılmaqdadır: dini kreatsionizm (yaradılışçılıq) və dünyəvi kreativlik (yaradıcılıq), ikisi də maskulinləş(diril)ib.

Dinlərin çoxunda baş rolda oynayan ilahi qüvvənin qabarıq yönü – yaratmaqdır. Təkallahçı dini kitablara görə yeri-göyü yaradan – Allahdır. Onu ana doğmayıb, onun yaratdığı ilk insan Adəmin də anası yoxdur. Yaratdığı ilk qadının da anası yoxdur, üstəlik, Həvva öz mövcudluğunu kişi cinsində təsəvvür edilən Allaha və kişi cinsində olan Adəmə, daha doğrusu, onun qabırğasına borcludur.

Halbuki, yaradılışçılıq və yaxud yaradıcılıq qədim insanın ilkin müşahidələrinə və primitiv təcrübələrinə yad idi. Belə ki, mağaradakı insan istər təbiətdə, istərsə də öz ətrafında yaratmaq və yaxud yaradılmaq yox, doğmaq və yaxud doğulmaq görürdü: analar körpələrini doğurdu, heyvanlar balalarını doğurdu, göy qübbəsi Günəşi doğurdu, torpaq bitkiləri və s.
Bütün qədim dünya mifləri, arxeoloji qazıntılar nəticəsində qəbirlərdən tapılan skeletlərin fetus forması (ölünün yenidən doğulacağına inanaraq, onun ana bətnindəki yarıbükülü poza ilə dəfn edilməsi), mağara, qaya, divar rəsmləri, heykəllər, dil faktları və s. qədim insana doğuculuğun doğma olduğunu göstərir. Məsələn, bizim dilimizdə hələ də qorunub saxlanan – Günəşin doğulması, ulduzun doğulması (quyruqlu ulduzu nəzərdə tutan “quyruq doğdu” ifadəsi), ağacların doğması – tumurcuqlanması kimi ifadələrin yaşı az qala dilin yaşıncadır.
Doğrudan da, qədim insanın təbiət və icma hadisələrini birbaşa şahidi olduğu, yavaş-yavaş baş tutan “doğuluş” (dişi əməli) faktı kimi qavraması, bunu öz incəsənətində, miflərində, inamında, dilində əks etdirməsi məntiqə daha uyğundur. Yerin-göyün oluşunun bir anda baş verən “yaradılış” (kişi əməli) möcüzəsi ilə izah edilməsi daha sonrakı dövrün, başqa sözlə desək, yaxın zamanların məhsuludur.

Beş min il bundan qabaq yazılan ilk sumer mətnlərində “yeri-göyü yaradan” allahdan deyil, “yeri-göyü doğan” tanrıdan – Sumerin ilk tanrısı, qadın cinsində təsəvvür edilən Nammudan – danışılır (Samul Kramer).
Qədim yunan kulturasında allahların (teosların) doğulması (qone, qonos) mənasında teoqoniya; kainatın (kosmosun) doğulması mənasında isə kosmoqoniya anlayışından istifadə edilməsi də göstərir ki, fəlsəfənin ortaya çıxdığı dövrlərədək doğuculuğa – bir nəsnənin doğuluşla yaranışına inam hələ itməmişdi.

Patriarxal dinlərin meydana gəlişiylə isə kreatsionizmə – yerin, göyün və insanın ilahi bir qüvvə tərəfindən yaradılması ideyasına keçid baş verdi. Maskulin-patriarxatik “kreatsionizm” (yaradılışçılıq) izah modelinə qarşı, biz feminin-matriarxatik, özümüzün yaratdığımız terminlə desək “qonizm” (doğuluşçuluq) modelini irəli sürürük. Bu paradiqmaya əsasən, ilkin ilahi akt yaratma yox, doğmadır; Allah qadın kimidir.

Rəhman və rəhim nədir?

İslamda Allahın adlarından (doxsan doqquz) biri rəhman, biri rəhimdir.
Ərəb dilinə ibrani/aramicədən keçən rəhman və rəhim sözləri eyni köklüdür: rəhman mərhəmət edən, rəhim isə ana rəhmi (ana bətni, plazenta) deməkdir. Etimoloqlara görə bu sözlər ibrani/aramicə də deyil, qədim akkad dilində ana rəhmi mənası bildirən “rəmu” sözündən törəyiblər. Mərhəmətli ana rəhmi təsəvvürünü isə akkadlar sumerlərdən alıblar. Buna bir az yaxından baxaq.

Deməli, Akkadlar e.ə. 2234-cü ildə Sumer ölkəsini işğal etdikdən sonra özlərindən qat-qat inkişaf etmiş sumerlərin mədəni təsirinə düşdülər. Onlar sumercədən yüzlərlə söz almaqla yanaşı, Sumer inanışlarından da çoxlu motiv və təsəvvürləri olduğu kimi mənimsədilər. Qədim sumerlilərə görə hər duyğu bir orqanda yerləşirdi.

Məsələn, cəsarətin yeri ciyər, qürurun yeri burun, diqqətin yeri göz və qulaq idi. (Yeri gəlmişkən, bizim dilimizdə indi də kiminsə cəsarətli olduğunu deyərkən, onu “ciyərli”; lovğa və qürurlu olduğunu deyərkən, “burnu dik” kimi təsvir edir; diqqətli olmağı bildirərkən də “göz-qulaq olmaq” deyirik.)

Mərhəmət və sevgi isə ana rəhmində yerləşirdi. Məşhur sumeroloq M.H.Çığ sumercədə uş / uğ sözünün həm ana rəhmi, həm də sevgi və mərhəmət mənaları bildirdiyini yazır [M.H.Çığ, Sumerliler türklerin bir koludur, s. 228]. (Alman sumeroloq F. Hommel və M.H.Çığ hesab edirlər ki, uş / uğ sözü həm də analıq orqanı mənası bildirir).

Akkadlar da öz dillərində ana rəhmi və mərhəmət (sevgi) duyğusunu bir-birinə bağladılar: ana rəhminə rəmu, mərhəmətə (sevgiyə) rimum adı verdilər [Glossary of old Akkadian by I. J. Gelb, The University of Chicago Press Chicago Illinois, 1957, s. 231]. Beləliklə, ana rəhmi ilə mərhəməti bir təsəvvür edən və onları bir sözlə (uş / uğ sözüylə) ifadə edən sumer ənənəsi akkadlar vasitəsilə ibrani / arami dilinə, onlardan ərəb dilinə və nəhayət islam dininə ötürüldü: “Bismillahir rəhmanir rəhim” əslində “Mərhəmətli ana rəhminin adı ilə” deməkdir.
Alman dilində də hisslərin qarında olmasını ifadə edən “Bauchgefühl” sözü təsadüfən yaranmayıb.

Feminist teologiyanın qurucusu Halkes də hesab edir ki, qədim yəhudi dili olan ibrani dilində “rachum” (mərhəmətli) sözü ilə “rechem” (rəhim) sözü qohum sözlərdir [Martin H. Yung, Einführung in die Theologie, 2004, Darmstadt, S. 99]. Halkes bu kitabında hətta monoteist dinlərdə də allahın qadın cinsinə və xüsusiyyətlərinə malik olmasını əsaslandırır.

Lakin Allahın sifətləri sayılan rəhim və rəhmanın feminin mənasına islam dünyasında yüz illərdir göz yumulmaqdadır. Qadına münasibətdə özünün az-çox liberal mövqeyi ilə seçilən sufi mütəfəkkiri Muhyiddin İbn Ərəbi nisbətən istisna edilə bilər.
O, Allahın sifətlərinin kişi və qadında təcəllisindən danışarkən göstərir ki, qadın ana rəhmi kimi yaradıcı orqana sahib olduğundan, özündə Allahın yaratma sifətini daşıyır. Başqa sözlə, qadın Allah kimidir.

“Həyatın rəhmi”, “müqəddəs qapı”, “rəhim evi”...

İlkin ilahiliyin feminin xarakteri bir çox dünya xalqlarının mifik-dini-fəlsəfi dünyagörüşünün gizli qatlarında qalmaqdadır.

Başlanğıcda qadın cinsində olub, sonralar cinsiyyəti dəyişdirilərək kişiləşdirilən Hind tanrısı Şivanın məkanı “rəhim evi”, “analıq orqanı evi” (“Garbha griha”) adlanır.

Kiçik Asiyanın ana-tanrısı Kibele də bəzi mətnlərdə “Həyatın rəhmi” kimi təqdim edilir.
Ana rəhminin ilkin yaradıcı olması və yeri-göyü doğması Çin dünyagörüşünün təməllərindən olan Dao dinində və fəlsəfəsində də mövcuddur. Daoizmin ana kitabı “Dao De Çinq”in 6-cı şerində Dao (daoizmdə allahın ekvivalenti) nəzərdə tulularaq deyilir:

“Qobu ruhu ölməzdir,
ona qaranlıq Dişi deyirlər.
Qaranlıq Dişinin qapısı –
göyün və yerin kökü adlanır...”

[Lao Tse, Tao Te King. Übersetzt von Richard Wilhelm. Warthog, 2000. S. 6]

Çincə “qobu ruhu” və “qaranlıq dişi” deyərkən feminin güc və ana rəhmi nəzərdə tutulur. “Qaranlıq dişinin qapısı” isə bütün mövcudatın anası Daodur.

Qapı mövzusu yunan dünyagörüşündə də vardı. Qədim yunancada üçbucaqla göstərilən böyük delta hərfinin (Δ) mənası “müqəddəs qapı” idi. Bu hərf-simvolla analıq orqanı – vagina nəzərdə tutulur, insanın dünyaya bu müqəddəs qapıdan gəldiyi qəbul edilirdi.

Türk xalqlarının inanışlarına gəldikdə, dünyanın ən qədim tanrılarından biri olan (H)Umay (Imay) adının mənası doğan ana rəhmi (plazenta) və vagina deməkdir.

Qədim türk damğa işarələri sırasında üçbucaq işarəsi – (Ñ) – Umay Ananın rəmzlərindən biridir. Bu işarə bizə cadu-pitik dualarının görünüşündən də tanışdır: üçbucaq işarəsi analıq orqanının ilahi və magik gücünü ifadə etdiyindən cadu-pitik bu formada bükülür.

Türk xalqları üçün müqəddəs məkan sayılan Ötükən (həm də qədim türklərin yer ana-tanrısı olub) adının da izahlarından biri – ana rəhmi deməkdir.

Doğan tanrıların yaradan tanrılarla əvəzlənməsi

Müharibələrin və dövlətlərin meydana gəlməsi kişini qabağa çıxartdı və beləcə, dini təsəvvürlərdə dəyişiklik zərurəti yarandı. “Yeri-göyü, insanı kim doğdu?” sualı ana bətnini və analıq orqanını mərkəzə gətirirdisə, “Yeri-göyü, insanı kim yaratdı?” sualının cavabında qadınlıq elementlərinə artıq ehtiyac qalmır.

Yeri-göyü, insanı doğmaq ideyasından yeri-göyü, insanı yaratmaq ideyasına keçid xeyli zaman aldı. Başlanğıcda ancaq bir doğucu ana tanrıdan söhbət gedirdisə, sonralar ana tanrının yanında oğul və yaxud qardaş tanrı peyda olur. Ardından həmin oğul və yaxud qardaş tanrı – ər tanrıya çevrilir. Məsələn, Kibele-Attis mifində Attis bəzən Kibelenin oğlu, bəzən də sevgilisi kimi verilir. Ya da yunan mifologiyasında Hera Zevsin həm bacısı, həm də arvadıdır. Daha sonra tanrılar çoxalır. Ana tanrı tanrılar panteonunda bir müddət baş tanrı kimi qalır. Məsələn, elamlılarda, skiflərdə, hithitlərdə baş tanrı qadın cinsində idi. Nəhayət, ilahi hakimiyyət bütünlüklə kişi tanrıların əlinə keçir.

Ancaq qadın tanrıların kişi tanrılarla əvəzlənməsi bir anda baş vermir, əksinə, bu proses yavaş-yavaş, addım-addım gedir. Belə ki, ilk kişi tanrılar doğmaq qabiliyyətləri də olsun deyə ikicinslidirlər. Məsələn, Hind tanrısı Şiva.

Yaxud, qədim Misirdə Günəş allahı Atum özü-özünü mayalandırıb hava allahı Şu-nu və rütubət allahı Tefnutu doğur:
“Atum tərəfindən yaranan
Ra oğlu, sənə alqış olsun!
Anası olmasa da,
özü doğulan…”

Türk mifologiyasında xüsusi yer tutan Ülgən tanrı adının mənası ulu yer deməkdir. Baxmayaraq ki, yer bir çox dünya xalqlarında olduğu kimi türk xalqlarında da qadın, ana (ana torpaq) kimi götürülür, baxmayaraq ki, Ülgənin yeddi oğlu və doqquz qızı onun bədənindən qopublar, ancaq Ülgən də çoxdan kişiləşdirilib.

Bir az sonra hermofroditlik və yaxud transseksuallıq kişi tanrılar üçün o qədər də yaraşıqlı görünmür, yeni çarələr tapılır. Məsələn, qədim yunanlara görə Zevs Persefonadan doğulan oğlu Dionisin qızarmış ürəyini udub, onu (Dionisi) yenidən – öz baldırından doğur. Başqa bir mifdə isə Zevs ilk arvadı – zəka və müdriklik tanrısı Metisi, onun qabiliyyətləri özünə keçsin deyə udur, amma udmazdan qabaq hamilə Metisin ana rəhmini öz başına qoyur. Nəticədə yeni zəka ilahəsi Afina dünyaya gəlir: kişi başından doğulan Afina!

Əslində baş ilə ana rəhminin, ağız ilə də vaginanın birliyi təsəvvürü qədimdən bəri, hələ matriarxat dövrlərdə vardı, sadəcə olaraq, patriarxal mentalitet bu ideyanı öz xeyrinə istifadə etməyə başladı. Məsələn, Sokrat öz fəlsəfəsini mayevtika – mamaçalıq sənəti adlandırırdı. Onun anası mamaça idi və öz fəlsəfəsini anasının təsiri altında yaratdığını deyirdi. Bu fəlsəfəyə görə hər kəsin başında doğulmağa hazır doğru biliklər var; filosof danışdığı adamla sual-cavab metodundan istifadə edərək həmin doğru bilikləri mamaça kimi doğuzdura bilər. Başqa sözlə, filisof başdan fikir doğuzduran mamaçadır. Yeri gəlmişkən, doğru sözünün özü də feminin sözdür, kökü “doğ”maqdır.

Zaman keçdikcə başın məhsulu ilə ana rəhminin məhsulu arasında xüsusi fərq yaratdılar. Ana rəhmində yetişib vaginadan doğulanlar maddi sferaya yerləşdirilib ölümlü, nöqsanlı sayılaraq əksildildi. Başda hazırlanıb, ağızdan çıxanlar isə ruhani sferaya yerləşdirilib ideya, fikir kimi əbədi, kamil sayılmağa başladı. Allahın göndərdiyi vəhylər də bunların başında gəlir.
Simvolistikada ağız simvolu məhz buna görə yaradıcı gücün simvoludur.

Ağızla vaginanın eyni sayılması

Qədim insanlar ana, qadın və analıq orqanını eyni sözlə adlandırırdılar. Ancaq yuxarıda dediyimiz kimi ağız da vagina ilə birbaşa əlaqəli idi. Dilimizdə bunun izləri hələ də görünür: qədim türkcədə həm ana mənası, həm də analıq orqanı mənası bildirən oğ ~ og ~ ög ~ öy sözü ağız sözünün də köküdür. Qadınlara müraciət edərkən bizdə indi də “ağız” sözündən və yaxud bunun qısalmış forması kimi “az” çağırışından istifadə edilməsi – bizim bu araşdırmada gəldiyimiz nəticənin linqvistik sübutlarından biridir. (“Az” – “ay qız”ın qısalması yox, “ağız”ın qısalmasıdır.)

Bir çox dillərdə bu yanaşma indiyə kimi qorunub, məsələn, almancada analıq orqanına “Muttermund” deyilir, hərfi tərcüməsi ana ağzı deməkdir. Ağız və vagina əlaqəsinin çinlilərdə də olduğunu görürük. W.Eberhard yazır: “K'ou (ağız – A.İ) ideogramı açıqlığı ifadə edir. Ona görə də ağız qadın cinsiyyət organı mənasını da bildirə bilir; biri yuxarı və aşağı olmaqla “iki ağızdan” bəhs edilir.” [W.Eberhard, Lexikon chinesischer Symbole. Die Bildsprache der Chinesen, S. 200].

Üstəlik, çinlilərin xalq inanışına görə bir qadının dodaqlarında və üzündə doğum ləkəsi varsa, deməli, həmin ləkədən onun analıq orqanında da var. [Yenə orada, S. 202].
Monqolcada analıq orqanı mənası bildirən “am” sözü ilə ağız mənası bildirən “aman” sözü eyni köklüdür.

Qədim dövrlərdə uşağın dünyaya gəlməsində atanın rolu bilinənədək – qadının uşağa qalması nəyisə udması, ya da yeməsi ilə əlaqələndirilirdi. Folklor nümunələrimiz belə motivlərlə zəngindir, məsələn, uşaqsız adamlara dərvişlər alma verib yedizdirdikdən doqquz ay sonra alma yeyən cütlüklərin uşağı olur. Alma yeyərək hamilə qalma və uşaq sahibi olma motivinə Tahir və Zöhrə, Arzu və Qəmbər, Şah İsmayıl, Lətif Şah, Məlikşah və Güllüxan, Əsli və Kərəm və s. kimi xalq dastanlarında və bir çox nağılımızda da təsadüf edilir. Aləvi-Bektaşi ənənəsinə görə imam Əlinin qatırı Düldül atasız doğulub. Fatma üçün cənnətdən alma gəlibmiş, Düldülün anası həmin almanın qabıqlarını yeyib hamilə qalıb.

Yeri gəlmişkən, hindlilərdə ağız kimi, qulaq da doğum orqanı ilə əlaqələndirilib. Qulaq balıqqulağına bənzəyir və balıqqulağı da həmişə vagina ilə eyniləşdirilib. Hindlilərdə qulaqdan doğulma motivi bu üzdən mövcuddur. Məsələn, Karma – anasının qulağından doğulub. Afrikada da qulaq cinsi xüsussiyyət daşıyan simvollardandır.

Keçmişdən üzü bəri vagina-ağız əlaqəsi bilindiyindən doğuluşun yaradılışla, ya da vaginanın ağızla əvəzlənməsi asanlıqla qəbul edildi.

Sözsüz başlanğıcda vagina vardı. Sonrakı dövrün dini kitablarıysa belə dedi: “Başlanğıcda söz vardı”.

Matriarxal zamanların sona çatmasıyla anaya, onun sehrli rəhminə, doğucu gücünə inam aradan qalxdı. Budur, kişi cinsində təsəvvür edilən, mövcudluğu üçün anaya ehtiyacı olmayan, arvadsız, tək və subay, hər mənada qadına gərək duymayan allah, bir də onun sinonimi kimi söz vardır. Yuhanna İncilində deyildiyi kimi: “Başlanğıcda söz vardı. Söz Allahla birlikdəydi və söz Allah idi. Başlanğıcda O, Allahla birlikdəydi. Hər şey Onun vasitəsilə var oldu; Var olan heç bir şey Onsuz olmadı” [Yuhanna İncili, 1].

Xristianlığın ardınca patriarxallığı daha da kəskinləşdirən islam gəlir. İslamda söz allahın özü yox, onun oldurma vasitəsidir: “Allah istədiyini yaradır, bir şeyin olmasını istəyəndə ona sadəcə “Ol!” deyir. O da həmin an olur” [Əli İmran, 47]. Bununla da vaginal Ñ formada bükülən cadu-pitiyin magik təsiri sözün gücüylə əvəzləndi. Quranın cadugərliyi lənətləməsinin səbəbi – Məhəmməd peyğəmbərin cadugərlikdəki vaginal gücün onun vəhy dininə alternativ olduğunu sezməsi idi.

Yeri gəlmişkən, söz gücüylə kainat yaratma hind dünyagörüşündə də mövcuddur: hindlilər indi də inanırlar ki, dünyada bütün var olanlar “Aum”, ya da “Om” adlanan səs və yaxud sözlə yaradılıb. “Aum”, ya da “Om”dakı ilahi yaratma gücü ərəblərin “kun” (ol) sözündəki güclə eynidir.

Qədim misirlilərə görə kişi-tanrı Ptah da kainatı sözlə yaradıb.

Hər zaman qadına münasibətinə görə yaxşı mənada öndə olan türk xalqları, dünyanın sözlə yaradılması məsələsində doğan qüvvə ilə yaradan qüvvəni birgə təsəvvür ediblər. Hələ heç nə yox ikən sulardan çıxan Ağ Ana, oğlu tanrı Ülgənə nə edəcəyini öyrədir: “Yaratdım – oldu de, yaratdım – olmadı demə!”, – deyir. Bu mifdə Ana-tanrının doğuculuğu heç bir rol oynamasa da, öyrədiciliyi rol oynayır. (Etimolojik baxımdan, yuxarıda da dediyimiz kimi, ana mənası bildirən oğ ~ og ~ ög ~ öy kökü eyni zamanda öyrətmək, öyüd sözlərinin də köküdür).

Yaranmaqla bağlı sözlərin doğumla əlaqəsi

Təsadüfi deyildir ki, yaranmaq, olmaq mənası bildirən feillərimizin çoxu doğuşla, doğuluşla bağlıdır: doğulmaq, baş vermək, baş tutmaq, başa (başı) gəlmək, üz vermək, ortaya çıxmaq və s. Açıq-aydın görünür ki, bu feillərin hamısı doğuluş prosesini ifadə edir, müəllifləri də böyük ehtimalla mamaçalardır. Doğum ana rəhmindən uşağın başının çıxması ilə, gəlməsi ilə, mamaçanın uşağın başını tutmasıya olur, ya da insan üzünün görünməsi ilə baş tutur, üz verir. Bir oluşa biz ona görə baş vermək, baş tutmaq, ya da üz vermək deyirik.

Yeri gəlmişkən, dilimizdə doğumla, doğuluşla bağlı coxlu sözlər vardır. Məsələn, bir şeyi bilmək, bir şeyi anlamaq mənasında “başı çıxmaq” ifadəsindən istifadə edilir. Başı çıxmaq – doğuş prosesində uşağın dünyaya gəlməsindəki ilk andır, çünki ana bətnindən insanın birinci başı çıxır. Göründüyü kimi, bu söz həm də anlamaq mənasında işlədilir. Məsələn, “sənin bundan başın çıxmaz.” Başqa sözlə, “sən hələ ananın qarnında qal, bir az da böyü”.
Yaxud, birisi hansısa çətin situasiyanı yola verəndə, həmin situasiyanı ağılla ötüşdürəndə “baş çıxartmaq” ifadəsindən də istifadə edilir; “Filan yerdə filankəs yaxşı baş çıxartdı”. Ya da birisinin fəaliyyətinə mane olmaq mənasında sanki həmin əməlin doğulmaması üçün “başından basmaq” deməyimiz...
Beləliklə, doğucu qüvvənin yaradıcı qüvvə ilə əvəzlənməsiylə feminin dünyagörüş və feminin yanaşma get-gedə aradan qalxmağa başladı. Bundan belə allahı, ya da tanrını qadın kimi təsəvvür edib, hansısa varlığın var olması üçün ana rəhminə və analıq orqanına ehtiyac yox idi. Sözün çıxdığı yer – ağız və yaradıcı “kişi sözü” bəs edirdi. Bununla da vagina mənşəli fərdilikləri – ağızdan söz hökmüylə çıxan ümumiliklər əvəz etdi. İndən belə ağızdan çıxan dini kitablar, atalar sözləri, şifahi və yazılı qanunlar – vaginadan çıxan konkret şəxslərdən üstün və dəyərli sayılacaq, etiraz edənlər “müqəddəslik”, “əxlaq”, “ümumi mənafe”, “qanunun aliliyi” kimi yeni dəyərlərlə susdurulacaqlar...