Bir ildən artıqdır ki, siyasətçi Vladimir Kara-Murza Rusiyada müharibə əleyhinə çıxışlarına və insan haqları uğrunda mübarizəyə görə dəmir barmaqlıqlar arxasındadır. O, 2023-cü il aprelin 17-də ordu haqqında “yalan məlumatlar” yayma, arzuolunmaz təşkilatla əməkdaşlıq və dövlətə xəyanət maddələri ilə təqsirli bilinərək, 25 il müddətinə həbs cəzasına məhkum edilib. İndi Kara-Murza Moskvanın “Vodnik” istintaq təcridxanasında “etap”ı gözləyir.
Qaynarinfo xəbər verir ki, “Mojem obyasnit” (“İzah edə bilərik”) “Telegram kanalı məhbuslara məktub göndərmək üçün “FSIN-məktub” xidməti vasitəsilə Kara-Murza ilə əlaqə saxlayıb.
Siyasətçi nəhayət ki, uşaqlara zəng etməyə icazə verildiyi şad xəbərini açıqlayıb, səhhətindən, saxlanma şəraitindən, kamera yoldaşları və həbsxana işçiləri ilə münasibətlərindən danışıb, niyə Rusiyada qalmağa qərar verdiyini izah edib, sevimli kitablarının siyahısını paylaşıb və s.
Qısa arayış: Vladimir Kara-Murza rusiyalı müxalif siyasətçi, jurnalist, tarixçi və rejissordur. Böyük Britaniyanın Kembric Universitetinin Tarix fakültəsini bitirib. Müxtəlif vaxtlarda Sağ Qüvvələr Birliyinin, Həmrəylik Hərəkatının üzvü olub, Bolotnaya meydanında etiraz aksiyalarında iştirak edib, PARNAS partiyasının sədr müavini vəzifəsində çalışıb, Müxalifət Koordinasiya Şurasına seçilib, “Açıq Rusiya”da işləyib, “Açıq Rusiya” ilə əməkdaşlıq edib, “Azad Rusiya Fondu”, “Boris Nemtsov Azadlıq Fondu”nun sədri olub. Kara-Murza həmçinin aparıcı Rusiya və xarici KİV-lərdə çoxsaylı məqalələrin müəllifidir və bir neçə sənədli filmin rejissorudur. 2022-ci ildə Vatslav Havel Mükafatını və Axel Springer Vəqfi Mükafatını qazanıb.
O, Boris Nemtsovla birlikdə “Maqnitski siyahısı”nı təbliğ edib və bu ona çox baha başa gəlib: 2015 və 2017-ci illərdə Rusiya xüsusi xidmət orqanları tərəfindən zəhərlənib, lakin möcüzə nəticəsində sağ qalıb.
2023-cü ilin martında Kara-Murzanın vəkili Vadim Proxorov siyasətçinin səhhətinin pisləşdiyini bildirib. Ona aşağı ətrafların polineyropatiyası diaqnozu qoyulub.

– İndi səhhətiniz necədir?
– Normaldır, belə demək mümkünsə. Belə hallarda necə deyərlər – “ölməyimi gözləməsinlər.” Bizim həbsxanada tibb bölməsinin çox yaxşı rəisi var, verilən şəraitdə əlindən gələni edir. Bütün təyin olunmuş dərman kurslarını keçdim. Ayaqlarımda və qollarımdakı polineyropatiya iki zəhərlənmənin nəticəsidir. Birincidən sonra yenidən yeriməyi öyrənməli oldum, sonra daha bir il çəliklə gəzdim. Azadlıqda normal vəziyyəti aktiv həyat tərzi ilə qorudum: qaçış, müntəzəm gəzinti, velosiped sürmə, üzgüçülük və s. Başa düşərsiz ki, burada bu mümkün deyil. Deməli, çıxanda sağalacağam. Mən öyrəncəliyəm.
– Sizi iki dəfə öldürməyə cəhd edən rejimin “əlində” qalmaqdan qorxmursunuz?
– İndiki Rusiyada müxalif siyasətçi üçün qorxu yolverilməz lüksdür. Ölkəmizdə səssiz qalmamanın qiymətini hamımız bilirik. Boris Nemtsovun dediyi kimi: “Azadlıq baha başa gəlir”. Uzun illər əvvəl mən sovet dissidentləri haqqında “Onlar azadlığı seçdilər” sənədli filmini çəkərkən dissident, hüquq müdafiəçisi və yazıçı Vladimir Bukovskidən soruşdum ki, həbsxanalarda və düşərgələrdə ümidsizlik və qorxuya tab gətirməkdə ona nə kömək edib? O cavab verdi ki, “Haqlı olmağın düşüncəsi. Haqlı olduğunuzu bilsəniz, qorxu qalmayacaq”. Nə dediyini yaxşı başa düşürəm.
– Rusiyaya qayıtmaq qərarınızdan peşmansınızmı? Bəs ölkəni tərk edən həmkarlarınıza münasibətiniz necədir?
– Kiçik bir düzəliş verim: “qayıtmamışam”, mən Rusiyanı heç tərk etməmişdim. Nə iki zəhərlənmədən sonra, nə də Ukraynada müharibə başlayandan sonra. Mart ayında böyük qızımın 16-cı ad gününə getdim (ailəm xaricdədir, yəqin ki, səbəbini izah etməyə ehtiyac yoxdur), sonra da bir neçə ölkəyə səfər etdim, dostlarım və həmkarlarımla görüşdüm, parlamentin sessiyasında çıxış etdim. Arizona Nümayəndələr Palatası və ABŞ Konqresin Helsinki Komissiyasının dinləmələrində (bu, mənim hökmümdəki beş “cinayət epizodundan” ikisidir) çıxış etdim, sonra AŞPA-nın Rusiyadakı siyasi məhbuslarla bağlı vəziyyətə dair dinləmələrində çıxış etdim, oradan da – Parisdən Moskvaya qayıtdım. Məni 2022-ci il aprelin 11-də Zamoskvoreçyedəki evimin həyətində həbs ediblər.
İndi sualınıza gəlincə, onun iki dürüst cavabı var. Mən canlı insanam, ər və atayam – bəli, hər gün peşmanam və dəlicəsinə, sözlə ifadə etmək mümkün deyil, bir ildən artıqdır nəinki görüb qucaqlaya bilmədiyim, hətta telefonda da səslərini eşidə bilmədiyim həyat yoldaşım, uşaqlarım üçün darıxıram. Və onların qarşısında özümü sonsuz günahkar hiss edirəm. Bu ilk cavabdır.
İkincisi isə – nəinki peşman deyiləm, həm də bir vətəndaş və siyasətçi kimi başqa cür edə bilməzdim. Ömrümün sonuna qədər özümü bağışlamazdım. Siyasətçi “uzaqlarda” ola bilməz. Təhlükəsiz yerdə oturaraq hakimiyyəti tənqid etmək, insanları avtoritar rejimə qarşı mübarizəyə çağırmaq mümkün deyil. Ən azı buna mənəvi haqqım olduğunu düşünməzdim. Bu, etika və məsuliyyət məsələsidir – xüsusən də ictimai adam üçün.
2007-ci ildə seçki mitinqlərinin birində Vladimir Bukovskidən soruşduqda (o zaman biz onu müxalifətin təşəbbüs qrupundan prezidentliyə namizəd kimi irəli sürmüşdük) “Bura niyə qayıtdınız? Həqiqətən nəyisə dəyişməyə ümid edirsiniz?” Cavab verdi ki, “mən geri qayıtdım, çünki insanlar yenidən qorxmağa başlayır. Onlar qorxmağa başlayanda gərək gəlib yanında durub deyəsən ki, bax mən buradayam, mən qorxmuram.
Mənə tez-tez verdiyiniz sualı verirlər. Diqqətinizi çəkmək istəyirəm ki, mənim vəziyyətimdə unikal heç nə yoxdur. Eyni şəkildə, riskləri tam dərk edərək, Mixail Xodorkovski 2003-cü ilin payızında, Boris Nemtsov 2014-cü ilin yazında, Aleksey Navalnı isə 2021-ci ilin qışında Rusiyaya qayıdıb. Çünki onlar öz məsuliyyətlərini – ölkə və vicdan qarşısındakı məsuliyyətlərini belə dərk edirdilər.

– Hələ də sevdiklərinizlə ünsiyyətə icazə verilmir?
– Mənə bir il iki ay – 2022-ci ilin aprelindən 2023-cü ilin iyun ayına kimi həyat yoldaşıma və övladlarıma zəng etmək qadağan edildi. Əvvəlcə İstintaq Komitəsi, sonra Moskva Şəhər Məhkəməsi. Digər bir çox sevilən indiki sovet təcrübəsi təkcə “düşmənləri” deyil, həm də onların ailələrini cəzalandırmaqdır. Bu, çox vaxt indiki siyasi məhbuslara şamil edilir. Andrey Pivovarova bir ildir ki, kiçik oğluna həbsxanadan zəng etmək icazəsi verilməyib. Aleksey Navalnı bir ildən çoxdur ki, övladları ilə danışmır. Sergey Mixaylovun (müxalif həftəlik “Listok”un təsisçisi, PARNAS-ın üzvü) arvadı ilə hətta yazışmağa belə imkanı yoxdur, çünki arvadı iş üzrə bilərəkdən şahid qismində cəlb olunub. Və mənim vəziyyətimdə bu, həm də şəxsi məsələdir – məni mühakimə edən (və övladlarıma zəng etməyi qadağan edən) Sergey Podopriqorov Boris Nemtsovla mənim təbliğ etdiyimiz “Maqnitski” qanununa əsasən sanksiya siyahısına daxil edilmiş ilk hakim olub. Burada hər şey çox nümayişkaranədir.
İyun ayında ilk dəfə uşaqlarıma zəng etməyə icazə verildi. Həbs olunduqdan sonra ilk dəfə telefonda bir neçə dəqiqəlik onların səsini eşitdim. Bu, sözlə ifadə edilə bilməz, buna görə də heç cəhd etməyəcəyəm.
– Duruş gətirməyə və hətta optimist qalmağınıza nə kömək edir?
– Yeni bir şey deməyəcəm, həbsxana təcrübəsi əsrlər boyu sınaqdan keçirilib. Yaxşı kitablar. İbadət. Gəzinti həyətində fiziki məşqlər. Rusiyanın və dünyanın hər yerindən gələn məktublar çox dəstək olur – siyasi məhbuslara yazan hər kəsə təşəkkür edirəm, bu vacibdir. Tarixlə bağlı məlumatım da çox kömək edir. Axı bütün bunlar ölkəmizdə artıq baş verib və hər şey sona çatıb. Bu da sona çatacaq və biz hətta təxminən necə sona çatacağını bilirik. Hələ heç kim tarixin qanunlarını ləğv edə bilməyib.
– Şəraitiniz necədir?
– Mən kiçik xüsusi blok deyilən yerdə oturmuşam, bu, ən təcrid olunmuş dəhlizdir – “həbsxana içində həbsxana”. Buna “oğru prodolu” da deyirlər. Burada qanuni oğrular, qatillər, qəsbçilər oturur – və mən. Girişdə metal detektor çərçivəsi var, dəhlizin özü iki ayrı dəmir qapı ilə bağlanıb, kameramın qapısında üç qıfıl var. Dəhlizlərdə məni üç mühafizəçi müşayət edir. Özünüzə gülməli deyil? – Bir dəfə onlardan soruşdum. “Bizə göstəriş verilib, siz xüsusilə təhlükəlisiniz”, dedilər. Bəlkə də hansısa mənada onlar haqlıdırlar – diktatura üçün ən təhlükəli insanlar ona tabe olmayan və iki dəfə ikinin dörd olduğunu söyləməyə davam edənlərdir.

– Kamera yoldaşlarınızla, istintaq təcridxanasının əməkdaşları ilə münasibətləriniz necədir?
– Hər şey 70-ci illərin sovet dissidentlərinin kitablarında təsvir olunduğu kimidir – heyrətamizdir ki, heç nə dəyişməyib. Cinayətkarlar “siyasilərə” çox hörmətlə yanaşırlar (öz baxışlarından asılı olmayaraq). Mənə 25 il cəza verəndən sonra “voronok”a (məhbusları daşımaq üçün maşın) girəndə hamı az qala ayağa qalxdı. Əməkdaşlar arasında – ümumiyyətlə, insanlar arasındakı kimi – çox fərqlilər var; həm baxışlarda, həm də insani keyfiyyətlərdə. Kimsə düşmənçiliyini gizlətmir və kimsə dəstək göstərməkdən qorxmur, o cümlədən demək olar ki, açıq şəkildə. Bir sözlə, hər şey divar arxasında olduğu kimidir.
– Gününüz necə qurulub? Zövq aldığınız hər hansı bir hobbi və ya fəaliyyət varmı?
– Həbsxanada hər gün eynidir. Sonsuz, monoton və təkrarlanan. Hər şey əvvəlcədən planlaşdırılmış cədvəl üzrə: yuxudan durmaq, balanda, yoxlanış, gəzintiyə çıxmaq, həftədə bir dəfə cədvəl üzrə çimmək və s. Gündə 23 saat kameranın dörd divarının içində olduğunuz zaman hobbi və fəaliyyətlərlə məşğul olmaq çətindir.
Əsasən oxuyuram və yazıram – daha çox yazıram: məqalələr, şərhlər, məhkəmə üçün çıxışlar, proqram mətnləri, kitab xülasələri, məktublara cavablar, jurnalistlərə cavablar, indi sizə yazdığım kimi. Kamera yoldaşlarım – həmyaşıdlar və daha böyüklər, hələ sovet məktəbini görənlər gülürlər ki, mən Lenin kimi həbsxanada südlə yazıram. Yeri gəlmişkən, Lenin Sankt-Peterburq həbsxanasında olarkən Xalq Kitabxanasından özü üçün istənilən kitabı sifariş edə bilərdi – həbsxanada olarkən “Rusiya mədəniyyəti tarixinin oçerkləri”nin əhəmiyyətli hissəsini yazan Milyukov kimi. Mənim belə lüksum yoxdur, amma bizim burada çox yaxşı həbsxana kitabxanamız var, o cümlədən çoxlu dissident ədəbiyyatı. Siyasilərin oturduğu dərhal sezilir.
– Nə oxuyursunuz? Və daha yaxşı gələcəyə inamını itirməməyə çalışan insanlara hansı kitabları tövsiyə edərdiniz?
– Hazırda Pavel Milyukovun “Rusiya mədəniyyəti tarixinin oçerkləri”ni. Bu, onun əsas işidir – axı o, təkcə rus liberalizminin liderlərindən biri, Dövlət Dumasının deputatı və xarici işlər naziri deyil, həm də (hər şeydən əvvəl) çox dərin və ciddi tarixçi idi. “Oçerklər” ölkəmizin son on əsrdə mədəni, mənəvi, sosial-iqtisadi, hərbi, ictimai və siyasi tarixinə ən mühüm baxışdır. Və bu gün də daxil olmaqla çox şeyi izah edir.
Son bir il ərzində çoxlu kitablar oxudum (və ya yenidən oxudum) – çoxdan planlaşdırdığım, lakin azadlıqda heç vaxt kifayət qədər vaxt ayıra bilmədiklərimi. Əsasən – tarixi və memuar ədəbiyyat, həm də bədii və mənəvi. Nəhayət, “Qulaq arxipelaqı”nı düşünərək və bütünlüklə oxumaq imkanı yarandı – bu, bu gün (xüsusilə də bu gün) hər kəsin oxumalı olduğu kitabdır. Və təbii ki, sovet dissidentlərinin kitabları.
Həyatımdakı ən vacib kitablardan biri – Vladimir Bukovskinin “Və külək qayıdır …” kitabıdır və mən ilk növbədə onu tövsiyə edərdim. Bütün zamanlar üçün əla kitab və bu gün üçün inanılmaz dərəcədə aktualdır. Axı sonunu da bilirik.
– Xəbərləri izləyə bilirsiniz?
– Yalnız dövlət təbliğatının süzgəcindən keçənləri, ona görə də mən buna “xəbər” deyə bilmərəm. Kameramdakı televizor səhərdən axşama qədər işləyir. Və bu qorxuludur. Ölkəmizin əhalisinin əhəmiyyətli bir hissəsinin nifrət, aqressiya, isteriya, dəhşətli yalanlar və zorakılıq təbliğatının miqyasından tamamilə kənar səviyyələrdə olduğu bu təbliğat köpüyündə yaşadığını düşünmək qorxuncdur. Bu təbliğatda iştirak edənlər mütləq cinayətkardırlar. Bütün bunlar başa çatdıqdan sonra, nasist təbliğatçıları Nürnberqdə mühakimə olunduqları və ya “Min təpə” radiosunun rəhbərləri BMT-nin Ruanda üzrə Beynəlxalq Tribunalında mühakimə olunduqları kimi, şübhəsiz ki, mühakimə olunmalıdırlar.

– Bilirəm ki, siz helə həbsxanada siyasi məhbus ailələrinə yardım fondu yaratmısınız. Bu barədə danışardınız.
– Bizim “30 Oktyabr Fondu” sırf rusiyalı siyasi məhbusların ailələrinə yardım məqsədi ilə yaradılıb. “Memorial”ın hələ ən təvazökar hesablamalarına görə, artıq beş yüzdən çox siyasi məhbus var və bir çoxunun ailələri, uşaqları, onlar nəinki yaxınlarını itiriblər, həm də çox vaxt belə ailələr dolanışıqsız qalıblar. Onlar da dövlət repressiyasının qurbanlarıdır. Bir vaxtlar Aleksandr Soljenits “Qulaq arxipelaqı”nın nəşrləri üçün müəllif hüquqları və qonorardan istifadə edərək Rusiya Təqib olunanlara və Onların Ailələrinə Yardım İctimai Fondunu yaratmışdı. Bu gün heç kim bu cür sistemli yardımla məşğul deyil – bizim fond məhz bunun üçün yaradılıb. Şuraya Rusiyadan və xaricdən hörmətli ictimai xadimlər və hüquq müdafiəçiləri daxildir – Natan Şaranski, Adam Miçnik və İrvin Kotler, həyat yoldaşım Yevgeniya idarə heyətinin sədri oldu, icraçı direktor isə tanınmış jurnalist və hüquq müdafiəçisi, özü də keçmiş siyasi məhbus Aleksandr Podrabinekdir.
Fondun büdcəsinə ilk töhfə 90 min avro təşkil edir. Bu, keçən il aldığım Avropa Şurasının “Vatslav Havel” mükafatının və Aksel Şpringer Fondunun “Cəsarətə görə” mükafatının pul hissəsidir. Eyni zamanda Fond müstəqil fandreyzinq keçirəcək və ümid edirəm ki, imkanı olan bir çox qayğıkeş insanlar reaksiya verəcəklər. “30 Oktyabr Fondu”na bağışlanan hər qəpik ehtiyacı olan ailələrə yardıma gedəcək.
– Sizi dəstəkləyən bütün insanlara nə demək istərdiniz?
– Bilirəm (və aldığım məktublardan da görürəm) ki, indi çoxları ümidsizliyə düçar olub, gələcək və perspektiv hissini itirib. Dostlar, bunu heç vaxt etməməlisiniz. Bütün bunlar bitəcək, özü də yaxın gələcəkdə. Və bu kor-koranə inanc və sadəlövh nikbinlik deyil, yenə də tarixi təhsildir. İndi biz ölkəmiz dəfələrlə yaşadığını – I Nikolayın hakimiyyətinin sonunun “tutqun yeddi il”ini, Stalinin ölümündən əvvəlki bir neçə ili, 80-ci illərdə yaşadığı dövrü yaşayır. Amma ölkəmizdə bütün belə dövrlərin necə bitdiyini də bilirik. Dəyişikliklər uzaqda deyil. Fürsət pəncərəsini qaçırmamaq və bu dəfə hər şeyi düzgün etmək – heç vaxt öz vətəndaşları və ətraf dünya üçün təhlükə olmayan, müasir azad Avropa ölkəsi qurmaq üçün indidən hazırlaşmaq vacibdir. İnanıram ki, biz bunu edə bilərik. Və bunun üçün əlimdən gələni edəcəyəm.
Nizami Bağırov