Təhsil sistemində problemlərin aradan qaldırılması məsələyə konseptual yanaşmanın dəyişməsini tələb edir.
Rusiya dörddə bir əsrdir ki, üçüncü minillikdə yaşayır, lakin yalnız son illərdə cəmiyyət nəhayət elm və təhsilin rolunu adekvat şəkildə dərk etməyə başlayıb. Bu gün onların iqtisadiyyat üçün həlledici əhəmiyyəti ilə bağlı mübahisə etməyə az adam cəsarət edə bilər. Eləcə də universitetlərə, məktəblərə akademik tədqiqatlar və texnoloji innovasiyalara investisiyalar arasında birbaşa əlaqənin olması ilə bağlı.
Bununla belə, düzgün ritorikadan təsirli praktik addımlara gedən yolda daim maneələr yaranır - bəzən real, lakin daha çox xəyali. Məsələn, biz yerli elmi innovasiyaların tətbiqi sistemindən kəsmək və hazır xarici həlləri idxal etmək üçün geosiyasi qeyri-müəyyənlik və iqtisadi problemləri misal çəkməyə adət etmişik. Əvvəllər onlar Qərbdən, bu gün isə Çindən gətirilib. Neoliberal ideologiya həmişə bunun üçün nəzəri əsaslar tapır, amma nəticə eynidir: bərpa etmək üçün çox çalışdığımız cəmiyyətin elmə və təhsilə müsbət münasibəti yenidən təhlükə altındadır.
Elmi yanaşma elmə bənzərlikl əvəz olunur və bu proses məktəbdən başlayır. Məsələn, məşhur sovet əlifba kitablarını götürək. Onların müəllifləri sadə bilikdən mürəkkəb biliyə sistemli keçid prinsipinə riayət etməyin vacibliyini mükəmməl başa düşürdülər. Buna görə də bu kitablar tam başadüşüləndir, uşaqlar üçün anlaşıqlı dildə təqdim olunur. Və eyni zamanda onlar dərin elmi araşdırmalara söykənir.
Bu gün məktəb kurrikulumun tərtibatçıları tez-tez bu və ya digər elmi terminologiyanı universitet fənlərindən qoparıb məktəblərə tətbiq edirlər. Uşaqlarda bu terminləri düzgün işlətmək və onların mahiyyətini dərindən dərk etmək üçün hələ konseptual baza formalaşdırılmayıb. Amma onlardan anlayış heç tələb etmirlər də: tələb udur ki, terminləri əzbərlə və test rejimində düzgün variantı seç.
Yaxşı nümunə rəqəmsallaşmadır. Biz vaxtilə bilirdik ki, insanı enerjinin, materialların və ya informasiyanın əldə edilməsi, çevrilməsi, ötürülməsi və istifadəsi prosesində bilavasitə iştirakdan qismən və ya tamamilə azad edən texniki vasitələrdən, iqtisadi-riyazi üsullardan və idarəetmə sistemlərindən istifadə avtomatlaşdırma adlanır. Sonra nədənsə ikili kodun istifadəsi ilə əlaqəli metodlar bu ahəngdar anlayışdan çıxarıldı və rəqəmsallaşdırma adlandırıldı. Qalan komponentlər nəzərə alınmadı. Tarixdə süni intellekt sahəsində ilk tədqiqat işlərinin müəllifi Alan Tyurinq təsəvvür edə bilməzdi ki, onun ideyasının bugünkü məktəblilərin qavrayışında inkişafı Vladimir Vısotskinin məşhur mahnısının sözlərinə uyğun olacaq: "Düşünməyə ehtiyac yoxdur!"
Bu yanaşma rəqəmsal asılılığa gətirib çıxarır. Məktəblilər gündəlik istifadəçi tapşırıqlarını həll etmək üçün müxtəlif hazır rəqəmsal alətləri idarə edə bilirlər. Bəs internet kəsilirsə? Rəqəmsal təfəkkürə malik olan insan az-çox əhəmiyyətsiz problem qarşısında aciz qalacaq.
Rəqəmsalın alternativi analoq düşüncədir. O müxtəlif obyektlər, vəziyyətlər, sistemlər, anlayışlar arasında struktur və ya funksional uyğunluqlar qurur. Tənqidi yanaşma bacarıqlarını, tapşırıqları təfərrüatlı şəkildə araşdırmaq və müxtəlif rakurslardan təhlil etmək bacarığını inkişaf etdirir. Bu, bizə yaradıcı potensialımızdan istifadə etməyə, başqaları ilə daha şəxsi səviyyədə əlaqə saxlamağa, insan duyğularını oxumağa və onlara cavab verməyə və düşünülmüş qərarlar qəbul etməyə imkan verir. İnsanın həyatı daha canlı olur. O, faydalı şəxsi təcrübə, bilik, ideyalar, prinsiplər, inanclar, ideallar, mənəvi-əxlaqi dəyərlər və həyat prinsiplərini inkişaf etdirir.
Buna bənzətmə olaraq, hər hansı bir yeni bilik yaratmaq üçün zəruri şərt olan məlumatı mənbədən hədəfə köçürə biləcəyiniz bir körpüdür.
Rusiya prezidenti Vladimir Putinin 21 fevral 2023-cü il tarixli məktubunda Sovet təhsil sistemində mövcud olan ən yaxşısını canlandırmaq və postsovet dövrünün nailiyyətlərini itirməmək zərurəti haqqında əsasnamə tərtib edilmişdir. Hakimiyyət strukturları bu işi elmə əsaslanaraq fəal şəkildə aparmalıdırlar. Başlahğıc üçün təhsildə əsas yanaşmaları praktikada birləşdirmək lazımdır. Onları tezis şəəklində təqdim edəcəyəm.
Pedaqoji sistemdə məqsəd əsasdır. Yalnız o bütün komponentlərə sistem bütövlüyünü verir və bütün təhsil prosesini tənzimləmək üçün tənzimləyici rolunu oynayır. Amma məqsəd ancaq dövlətin bəyan etdiyi və ardıcıl olaraq həyata keçirdiyi ideologiyadan yaranır. Məqsədi olan subyekt müəllimdir. Obyekt məktəbli, tələbədir (təhsil alan şəxs). Məsələn, məktəb təhsilinin məqsədi uşaqlarda dünyagörüşünün əsas əsaslarını formalaşdırmaqdır: dünya və insanın yeri haqqında baxışlar, qiymətləndirmələr və obrazlı təsvirlər sistemi. Kurikulum və müvafiq olaraq dövlət təhsil standartları buna xidmət etməlidir.
Hər bir fərdin dünyagörüşünün cəmiyyətin ehtiyac və maraqlarına uyğun olması vacibdir. Bu prinsip bütün təhsil metodologiyasının əsasını təşkil edir. Məhz fərdin və cəmiyyətin ümumi məqsədlərinin dərk edilməsindən irəli gəlir ki, məsələn, hər bir məktəb fənni üzrə vahid dərsliklərə olmalıdır. Məzun özünə inamlı olmalıdır: ölkənin bütün məktəbliləri üçün ümumi olan bu kitabın materialını bilmək və başa düşmək Vahid Dövlət İmtahanından uğurla keçməyi təmin edir. Bu gün imtahana hazırlıq, bildiyimiz kimi, fərqli görünür: 11-ci sinif şagirdləri dərslikdən biliklərini yeniləmək əvəzinə, tipik Vahid Dövlət İmtahanı tapşırıqlarının həllini əzbərləyirlər.
Fizika, kimya, biologiya kimi fənlər üzrə dərsliklərdə hər bir məktəblinin bilməli olduğu əsas qaydalar, qanunlar və düsturlar qısa və əlçatan dildə təsvir edilməlidir. Bu fənlər həqiqətən sonsuz bilik sahələrini əhatə edir, ona görə də onların məktəb kurikulumunda olması təbii ki, dövlət standartı ilə məhdudlaşdırılmalıdır. Elmin önündə duran problemli məsələləri proqrama sürükləməyə ehtiyac yoxdur. Vəzifə məktəblilərə əsas bilikləri sistemli və əyləncəli şəkildə verməkdir və məktəbdə ehtimal nəzəriyyəsi və riyazi statistikanın öyrənilməsi kimi yeniliklər, məncə, geri çəkilməlidir.
Məktəb dərsliklərinin tərtibinə yanaşmaların yenidən nəzərdən keçirilməsinin vacibliyi, məsələn, Dubnadakı Birgə Nüvə Tədqiqatları İnstitutu kimi yüksək elmi müəssisələrin bu işə qoşulması ilə təsdiqlənir. Orta məktəb şagirdləri üçün fizikanın təkmil öyrənilməsi üçün hazırladıqları dərsliklər seriyası məhz yuxarıda qeyd olunan prinsiplər əsasında qurulub.
Bütün fənlər üzrə vahid dərsliklərə keçid eyni zamanda repetitorların nəzarətsiz əmək bazarı problemini həll edəcək. Bunun üçün sadəcə olaraq ölkənin ən yaxşı mühazirəçilərini cəlb etməklə standart dərslərin elektron bazasını yaratmalıyıq. Təbii ki, ona giriş pulsuz olmalıdır.
Vladimir Litvinenko, Nadir Şəfiyev