“Onların xoşbəxtliyi üçün qurulan nizam”

1802-ci ilin iyununda İran şahı Fətəli şah Qacar şahzadə Yulonu Gürcüstanın çarı elan etdi. Həmin ilin iyulunda Kaxetidə, Kelmençauri kəndi yaxınlığında, minlərlə Kiziki sakini Gürcüstanın müstəqilliyinin bərpa olunduğunu elan etdi. Onların arasında II İraklinin oğlu şahzadə Vaxtanq və XII Georginin oğlu şahzadə Teymuraz da vardı. Onlar ümid edirdilər ki, İmeretiya çarı II Solomon, Gəncə xanı, Axaltsixe paşası və ləzgilər Kartli-Kaxetidəki rus qoşunlarına qarşı birgə yürüşə başlayacaqlar və Yulonu taxta çıxaracaqlar. Lakin iddiaçı hərbi əməliyyat üçün kifayət qədər qüvvə toplaya bilmədi. Şahzadə Aleksandr da şimaldan Kaxetiyə daxil olmağa risk etmədi. Bununla da kaxetili knyazlar rus qoşunlarına müqavimət göstərməyi faydasız sayaraq, Kelmençauridə toplaşanları buraxdılar. Onlar həbs olundular, lakin rus çarına sədaqət andı içmək şərti ilə bağışlandılar.

Gürcüstandakı qarışıqlıqlar barədə xəbərlər imperatora çatdı. 1802-ci il 11 (23) sentyabr tarixli fərmanla Gürcüstanda baş komandan vəzifəsində knyaz Knorrinqin yerinə gürcü əsilli Pavel Sisianov təyin edildi. O, eyni zamanda Qafqazda piyada qoşunlarının inspektoru və Həştərxanın hərbi qubernatoru oldu. I Aleksandr yeni baş komandanına belə göstəriş verirdi: “Ən mühüm vəzifələrinizdən biri bütün itaətsiz şahzadələri, xüsusilə də (II İraklinin dul arvadı) kraliça Daryanı Rusiyaya gətirmək üçün bütün vasitələrdən – inandırmadan, isrardan, hətta məcburiyyətdən istifadə etməkdir. Mən bu tədbiri xalqın sakitləşməsi üçün başlıca hesab edirəm, çünki onlar hələ də öz xoşbəxtlikləri üçün qurulan nizamdan dönməzlər”. Əsas məqsəd xalqı liderlərdən məhrum etmək idi və bu, yerinə yetirildi.

Taxta iddia edən və rus hakimiyyətinin əli çatan bütün şahzadələr bir-bir Rusiyaya göndərildi. Bunların arasında təyin olunmuş, amma tacqoyma mərasimi keçirilməmiş XII David da var idi. General Tuçkov yazırdı: “Tiflisdə Sisianov general Lazarevə gizli əmr verdi ki, gecə vaxtı XII Davidin sarayını qoşunla mühasirəyə alsın, onu həbs edib güclü qoruma altında Rusiyaya göndərsin. Bu, xüsusi çətinlik olmadan yerinə yetirildi”. David 1803-cü ilin fevralında hərbi müşayiətlə Sankt-Peterburqa gətirildi, orada imperator təqaüdü ilə yaşadı, ədəbiyyat və elmlə məşğul oldu, 1811–1819-cu illərdə isə Rusiya imperiyasının Senatında oturdu.

Onun anası, dul kraliça Mariam isə Rusiyaya getməmək üçün Xevsuretidə gizlənmək fikrində idi. Bunu eşidən Sisianov general Lazarevə əmr etdi ki, çariçanı Peterburqa aparsın, lazım gələrsə, nəzarət altına almaqla. İvan Lazarev tərcüməçi vasitəsilə Mariamla qızğın mübahisə etdi. Mariam əvvəlcə razı olduğunu göstərsə də, güclə aparılacağı təhlükəsi qarşısında generalı xəncərlə ölümcül yaraladı. Onun qızı şahzadə Tamara da Tiflisin polis rəisini az qala xəncərlə öldürəcəkdi, lakin rəisi əsgərlər süngü arxasında gizlətdilər.

Rusiya hakimiyyəti vəziyyəti daha da gərginləşdirmədi. General Lazarevin dəfn mərasimi 1803-cü il 22 aprelində (4 may) Tiflis Sion məbədində keçirildi. Mariam, şahzadə Tamara və çariçanın bütün azyaşlı övladları Rusiyaya göndərildilər. Çar fərmanı ilə Mariam, Tamara və uşaqlar illik 14 min rubl təqaüdlə Belqorod Rojdestvenski monastırında yerləşdirildilər. 1811-ci ildə isə çar tərəfindən əfv olundular və Moskvada yaşamaq icazəsi aldılar. Uşaqlar isə daha əvvəl Peterburqa kadet korpusunda təhsil almağa göndərilmişdilər.

Fəal idarəçi Sisianovu uğurlar müşayiət edirdi. 1803-cü ilin dekabrında Minqreliya, 1804-cü ilin aprelində isə İmeretiya dinc yolla Rusiyaya birləşdirildi. Şahzadə Aleksandrın basqınları isə Sisianova Balakən sultanlığına qoşun yeritmək və onu ələ keçirmək üçün bəhanə verdi.

Növbəti hədəf Gəncə oldu. Sisianov orada hakimiyyət sürən Cavad xandan Rusiya təbəəliyinə keçməyi tələb etdi. O, bunu belə əsaslandırırdı ki, xanlıq vaxtilə Gürcüstana tabe idi və 1795-ci ildə Tiflis yürüşündə iştirak etmişdi. İndi guya Gürcüstanın təhlükəsizliyi üçün bu addım vacib idi. Cavad xan Gəncənin möhkəmləndirilmiş istehkamlarına və İranın köməyinə arxalanaraq, təslim olmaqdan imtina etdi. Sisianov ona qalanı təslim etməyi, Rusiyaya xərac ödəməyi, lakin Gəncədə hakim olmaqda davam etməyi təklif etsə də, yenə rədd cavabı aldı.

Dekabrda rus qoşunları qalanı mühasirəyə aldı. 1804-cü il yanvarın 3-də (15-də) isə alınmaz hesab edilən divarlar hücumla alındı. Ruslar bir neçə yüz nəfər itki verdilər, gəncəlilərdən isə min beş yüz nəfər həlak oldu. Cavad xan da ortancıl oğlu ilə birlikdə döyüşdə öldü. Məsciddə sığınacaq tapan beş yüzdən çox dinc sakin də qılıncdan keçirildi – guya əsgərlər kütlənin içində dağlıları görüblər və qırğın törədiblər.

Sisianov Gəncəni ələ keçirəndən sonra şəhərin adını imperator I Aleksandrın həyat yoldaşı Yelizavetanın şərəfinə dəyişdirərək Yelizavetpol adlandırdı. Xanlıq ləğv olundu, onun ərazisi mahal statusunda Rusiya imperiyasına birləşdirildi. Qafqazdakı bir çox xan və knyazlar Gəncənin alınmasından sonra hakimiyyətlərini itirmək qorxusu ilə Rusiyanın himayəsinə sığınmağa, imperatorun vassalı olmağa məcbur qaldılar. 1804-cü ilin 20 aprelində (2 may) Sisianov İmeretiyaya qoşun yeritdi və 25 apreldə çar II Solomonu ölkəsinin Rusiya protektoratlığını qəbul edən müqaviləni (Elaznaur müqaviləsi) imzalamağa məcbur etdi. Həmin ilin iyununda İmeretiya rəsmən Rusiyanın tabeliyinə keçdi. Onun ardınca Minqreliya və Quriya da imperiyanın tərkib hissəsi elan olundu. Amma İmeretiya hələlik əvvəlki çarın başçılığı altında vassal dövlət kimi qaldı, çünki burada varislik uğrunda mürəkkəb çəkişmələr yox idi və idarə ənənəvi qaydada aparılırdı.

1804-cü ilin yazında Sisianov Naxçıvan xanlığını da imperiyaya qatmağa çalışdı. May ayında o, Kəlbəli xana Rusiya hakimiyyəti altına keçməyin şərtlərini təklif etdi: Naxçıvan qalasında rus qarnizonunun yerləşdirilməsi və ildə 80 min rubl xərac ödənilməsi. Əvəzində Kəlbəli xan və onun varisləri tamhüquqlu hakimlər kimi tanınır, yalnız ölüm hökmü çıxarmaq səlahiyyətini itirirdilər. Rusiya isə Naxçıvanı xarici hücumlardan qorumağı öhdəsinə götürürdü. Bu, əldə olunan uğurlardan doğan açıq başgicəllənmə idi.

Lakin Gəncənin alınması o demək idi ki, İran ekzistensial təhlükə kimi Rusiya ilə inadkar müharibə aparacaq. 1804-cü ilin martında Fətəli şah Qacar ordusunu topladı. Apreldə oğlu Abbas Mirzə ilə birlikdə Arazı keçərək Naxçıvana daxil oldu və Sisianovun hədəf aldığı İrəvana tərəf hərəkət etdi. İyun ayının sonunda Sisianov Abbas Mirzənin başçılıq etdiyi qoşunları Eçmiədzin və Kanagir yaxınlığında məğlub etdi. Zərbəyə davam gətirməyən İran ordusu qaçaraq çoxlu qənimət - böyük ərzaq ehtiyatı, onlarla dəvə, yüz pud barıt - qoyub getdi. Ruslar həmçinin 4 bayraq və 4 falqonet (top növü) ələ keçirdilər. Bu zaman cəmi 1 nəfər ölü və 37 yaralı itirdilər.

Sonra Sisianov İrəvanı mühasirəyə aldı. Qacarların iyulda şəhəri azad etmək cəhdi dəf edildi. Ruslar iki zərbə arasında qaldılar: bir tərəfdən şahın süvariləri hücuma keçdi, digər tərəfdən İrəvan qarnizonu qəfil çıxış etdi. Ancaq ruslar yenə də qalib gəldilər. Bununla belə, ərzaq çatışmazlığı və Tiflislə rabitənin kəsilmə təhlükəsinə görə Sisianov 1804-cü il 4 (16) sentyabrında mühasirəni qaldıraraq Tiflisə qayıtdı. Əsas səbəb isə 1804-cü ilin mayında Dağlıq Kartlidə baş vermiş üsyan idi. Dağlılar şahzadə Yulonu üsyana rəhbər seçmək istədilər, lakin o, iyun sonunda Kartliyə gedərkən rus dəstəsi tərəfindən tutuldu və sonradan Tulaya göndərildi. Onun qardaşı Farnavaz və oğlu Leon isə İrandan dolanaraq hədəfə çatdılar, amma üsyan uğursuz oldu. Buna baxmayaraq, həmin üsyan Qacarlara Naxçıvan və İrəvanı qoruyub saxlamağa yardım etdi.

1805-ci ildə İran ordusu rusları Qafqazdan tam çıxarmaq məqsədi ilə Gürcüstana yürüş etdi. Amma iyulda Şahbulaq və Əsgəran döyüşlərində durduruldu və geri oturduldu, sonda isə Zəyəm döyüşündə darmadağın edildi. May ayında Sisianov qoşun yeridərək Qarabağ və Şəki xanlıqlarını Rusiya tabeliyini qəbul etməyə məcbur etdi, dekabrda isə Şirvan hakimi Mustafa xan oxşar müqavilə imzaladı. Bununla Rusiyanın torpaqları Cənub-Şərqi Qafqazdakı ərazilər hesabına daha da genişləndi. Doğrudur, uğursuzluqlar da vardı: Xəzər donanmasının 1805-ci ilin avqust–sentyabrında Bakı qalasını top atəşinə tutaraq təslim etmək cəhdi nəticə vermədi – qala istehkamları davam gətirdi, gəmilər geri çəkildi.

Cənuba doğru son həmlə

Sisianovun başlatdığı ekspansiya riskli idi. O, Rusiyanı həm İranla, həm də Osmanlı ilə müharibəyə sürüklədi, özü də əsas təhlükənin Napoleondan gəldiyi zaman. Amma I Aleksandr bu imperiya siyasətini bəyənirdi və Rusiyanın təbəəsi olmağı heç istəməyənlər də zorla birləşdirilirdi.

1805-ci ilin dekabrında Sisianov Bakıya yürüş etdi. 1806-cı il yanvarın 30-da (fevralın 11-də) 2 minlik rus dəstəsi qalaya yaxınlaşdı. Eyni zamanda Xəzər donanması şəhər sahilinə desant çıxardı. Sisianov Bakı xanı Hüseynqulu xandan qalanın təslimini tələb etdi. 8 (20) fevralda qala qapılarının açarlarının təhvil verilməsi mərasimi keçirilməli idi. Sisianov podpolkovnik knyaz Elizbar Eristovun və bir kazakın müşayiəti ilə açarları qəbul etmək üçün qala divarlarına yaxınlaşdı. Lakin Hüseynqulunun əmisi oğlu İbrahim bəy tapançadan atəş açaraq Sisianovu öldürdü. Knyaz Eristov da həlak oldu. Hüseynqulu xan generalın kəsilmiş başını İran şahına göndərildi, cəsədi isə qala qapısı yanında basdırıldı. Komandirsiz qalan rus dəstəsi geri çəkildi.

1806-cı ilin oktyabrında general Bulqakovun başçılığı ilə rus qoşunları yenidən Bakıya yaxınlaşanda Hüseynqulu xan qaçdı, xanlıq isə Rusiya imperiyasına qatıldı. İnfanteriya generalı Sisianovun nəşi isə Tiflisdəki Sion kilsəsində yenidən dəfn edildi.

Qafqazda komandanlığı general İvan Qudoviç qəbul etdi. Onun ordusu Qacar vəliəhdi Abbas Mirzənin qüvvələrinə Qarabağda qalib gəldi, Dərbənd və Quba xanlıqlarını tabe etdi. Müharibə faciəli hadisələrlə müşayiət olunurdu. 1806-cı ilin iyununda verilmiş məlumatda deyilirdi ki, guya Şuşanın iranlılara təslim ediləcəyi ehtimalından şübhələnən “podpolkovnik Lisanoviç və onunla birlikdə olan mayor Corayev heç bir əsas olmadan yegerlərlə birlikdə şuşalı İbrahim xanın üzərinə hücum etdilər”. Yegerlər silahsız Qarabağ xanını, onun arvadını, üç övladını və məiyyətini – ümumilikdə 35 nəfəri qətlə yetirdilər. Halbuki İbrahim xan 1805-ci ilin may ayının sonunda imperatora biət etmişdi və ali fərmanla ona Rusiya ordusunda general-leytenant rütbəsi verilmişdi. O, kifayət qədər sərbəst davranırdı, amma iranlıların tərəfinə də keçməmişdi. Lisanoviç istintaqa cəlb olunsa da, bioqrafiyasına görə cəza almadı, hətta sonralar general-leytenant rütbəsinə qədər yüksəldi.

General Qudoviç İranla sülh bağlamağa çalışırdı, şərt də Araz və Kür çaylarının şimalındakı ərazilərdən imtina idi, çünki onun fikrincə həmin torpaqların “dəyəri az idi”. Türkiyə ilə ittifaqa ümid edən İran isə bu variantı qəbul etmədi. Lakin Qudoviç 1807-ci il iyunun 18-də (30-da) Gümrü yaxınlığında Arpaçay döyüşündə Yusuf paşanın 20 minlik türk ordusunu darmadağın etdi və onların iranlılarla birləşməsinə imkan vermədi. Döyüş meydanından təxminən 20 verst aralıda dayanan İran qoşunu geri çəkildi və Gürcüstana hücumun qarşısı alındı. Bundan sonra türklərlə atəşkəs bağlandı. 1808-ci ildə Qudoviç Eçmiədzini ələ keçirdi. Lakin noyabr-dekabrda İrəvanın mühasirəsi uğursuzluqla nəticələndi: ruslar 315 nəfər itki verdi, 970 nəfər yaralandı və Gürcüstana geri çəkilməyə məcbur oldular.

1809-cu ildə Qudoviçin xəstəliyi üzündən onu Aleksandr Tormasov əvəz etdi. O, qoşun çatışmazlığına görə müdafiəyə keçdi. İranlıların Gəncəyə irəliləmə cəhdləri dəf edildi. Eyni vaxtda Təbrizdə Abbas Mirzə ilə sülh danışıqları başlandı. Rusiya İrəvan və Naxçıvan xanlıqlarını əldə etmək istəyirdi. 1809-cu ilin sentyabrından qeyri-rəsmi atəşkəs mövcud idi.

1810-cu ilin iyununda general Pyotr Kotlyarevskinin qoşunları mühüm yolların kəsişməsində yerləşən Mehri kəndini tutdular, iyulda isə kiçik qüvvələrlə 7 minlik İran ordusunun hücumunu dəf etdilər. Avqustda Tormasovun Axalkalakidəki qələbəsi də iranlıların türklərlə birləşməsinə imkan vermədi. 1812-ci ildə Napoleona qarşı müharibə səbəbindən qüvvələrin Qafqazdan çıxarılması ilə zəifləyən rus dəstələri Qarabağa edilən hücumları dəf edirdilər. 1812-ci ilin fevralında sayca üstün Qacar ordusu Sultanabadda rus dəstəsini məğlub etdi, sağ qalanlar təslim oldu. İranlılar Qarabağa daxil oldular, amma rusların müdafiə etdiyi Şuşanı ala bilmədilər və general Kotlyarevskinin yaxınlaşan qoşunları ilə toqquşmadan yayınaraq Arazın o tayına çəkildilər. Savaşın intensivliyi zəif idi, çünki sülh danışıqları gedirdi.

1812-ci ilin avqustunda Abbas Mirzə döyüşləri bərpa etdi və 9 avqustda sərdar Əmir xan Lənkəranı ələ keçirdi. 400 nəfərlik rus qarnizonu Qamuşevanda möhkəmlənərək donanma toplarının dəstəyi ilə hücumları dəf etdi. Dekabrda canişin Nikolay Rtişev Kotlyarevskinin dəstəsini Talış xanlığına göndərdi. Kotlyarevski Qamuşevan qarnizonunu mühasirədən azad edib, Lənkəranı mühasirəyə aldı. 1813-cü il yanvarın 1-də (13-də) dənizdən top atəşindən sonra qalaya hücum edildi və ələ keçirildi. Hücumun başlanğıcında Kotlyarevski özü başından iki güllə yarası aldı. Rus ordusu 41 zabit və 909 əsgər itirdi – bu, dəstənin yarısından çox idi. Sadiq xanın başçılıq etdiyi, 4 min nəfərə qədər olan İran qarnizonu isə demək olar, tam məhv edildi. Teymur bəy Bayraməlibəyov yazırdı: “Rusların qəzəbi ən yüksək qızğınlıq və intiqam həddin çatmışdı – əlbəyaxa döyüşdə azğınlaşmış əsgərlər qarşılarına çıxan hər bir canlı insanı süngü və qılıncları altında məhv edirdilər…” Bu qanlı və sonuncu qələbə ruslarla iranlıları danışıqlar masasına oturtdu.

Gürcüstanın ilhaqından sonra Sisianov tərəfindən başlanan müharibə uzun çəkdi. Minlərlə insan həlak oldu. Rusiya müxtəlif xalqların yaşadığı torpaqları işğal etsə də, uzun müddət mənimsəyə bilmədi və idarəçilik yükünü nominal hərbi-polis nəzarəti altında yerli feodalların üzərinə qoydu.

Yalnız 1813-cü il oktyabrın 12-də (24-də) Gülüstan sülhü imzalandı. İran Dərbənd xanlığının, Kartli, Kaxeti, Mingreliya, İmeretiya, Quriya, Abxaziya, Şərqi Ermənistanın yarısının və müasir Azərbaycanın bir hissəsinin (Bakı, Qarabağ, Gəncə, Şirvan, Şəki, Quba və Talış xanlıqlarının) Rusiyaya keçməsini tanıdı. Rusiya Xəzər dənizində hərbi donanma saxlamaq üzrə müstəsna hüquq qazandı. İran sülh bağladı, lakin revanş üçün fürsət gözləyirdi və bunu 1820-ci illərdə uğursuz cəhdlərlə sınadı. O zaman Rusiya Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarını işğal etdi və Şimali Qafqaz dağlıları ilə sonsuz müharibələr tam gücü ilə başladı...

Hazırladı: Yadigar Sadıqlı
MƏNBƏ:BURDA
pressklub