Türkiyənin tanınmış yazarı və ədəbiyyat tarixçisi İsgəndər Pala Oxu zalına müsahibəsində Şah İsmayıl Xətai ilə Yavuz Sultan Səlimin savaşına həsr etdiyi romanının oktyabrın 1-də çapdan çıxacağını açıqlayıb.

M.Ə. : Söhbətimizə ənənəvi sualla başlayaq: şeir sizin üçün nədir?

İ.P. Mən ömrüm boyu şeirin fəhlələyini etmişəm və mənə elə gəlir ki, ömrüm boyu şairləri qısqanacağam. Şeir yazmaq- xüsusi materiyadan yaradılmış insanların işidir.

Şairin ilhamı vardır və bu da hər kəsin içində olduğu maddi dünyadan şairin özünü başqa bir mövqeyə qoymasını vacib qılır.

Sənətkar başını dik tuta bildiyi müddətcə onun qabiliyyəti sənətə çevrilir. Yoxsa o, sənətkar yox, sənət taciri olar ki, bu durumda da sənətin dəyəri getdikcə aşağı düşər.

Keçən ay Çaldıran düzünə gedib orada bir gecə keçirdim. Bir gün sonra öləcək olan 28 min adamdan biri olma ehtimalı ilə o gecə keçirdiyim düşüncələri də yazmışam.
Mavi göy qübbəsinin altında deyilən elə sözlər vardır ki, siz o sözləri əsrlər də keçsə, oxuyandan sonra düşünürsünüz ki, deyəsən, mənim bu şairlə qohumluğum vardır.

Məsələyə üfqi nöqteyi-nəzərdən baxanda adama elə gəlir ki, dünyada hər şey olduğu kimi davam edir.

Əgər söhbət həqiqi şeirdən gedirsə, demək, onu yazan şair qiyamətə qədər yaşaya biləcək bir mövqe əldə etmişdir.

Biz Xİİİ əsrdə yaşamış Yunus Əmrənin şeirlərini XXİ əsrdə eyni hissiyyat və hərarətlə oxuyuruqsa və ya bir tərəfdən, Nizamiyə, Mövlanaya, Füzuliyə, o biri tərəfdən Höteyə və Şillerə eyni dərəcədə sevgi göstəririksə, deməli, bu insanların dünyaya veridiyi sevgi və enerji də heç vaxt bitməyəcək.

İnsanlar onların adlarını əbədiyyətə qədər yaşadacaqdır. Ancaq ölümündən sonra sadəcə 40-50 il yaşayan şairlər də vardır.

Şairlərin dəyəri də bu meyarla baxanda ortaya çıxır. Şair- Allahın başqa qulları ilə müqayisədə bir çox fərqli məziyyətlər verdiyi insandır.

Mən Füzulini dərk edəndən sonra şeir yazmıram.

Şeyx Qalip, Nədim, Yunus hər gecə ulduz kimi parlayarkən, mənim bu işığa əlavə etmək üçün yeni bir işığım yoxdur.

Çünki onlar sözü mənim başa düşdüyüm mənada tükədiblər.

Ona görə də mən şeir yazmaqdansa, Füzulini daha dərindən öyrənib şeiri sevənlərə izah etməyə üstünlük verirəm.

Əgər mən Şekspirdən daha gözəl sonet yaza bilməyəcəmsə, onda Şekspir sonetlərinin fəhləliyini edər, onlardakı mənanı araşdırıb dünyadakı insanlara çatdıraram.

Orta əsr sənətkarları maddi mənafe güdməzdilər-bu, şeir, memarlıq, musiqi, rəssamlıq üçün eyni dərəcədə keçərlidir.

O dövrün sənətkarları dindən ilham alırdılar və sənət də onlara dini yüksəltmək üçün lazım idi.

O vaxtlar şeir indiki kimi ayaqlar altına düşməmişdi. Şərqdə insanlar hissləri ilə yaşamağa üstünlük verdiklərinə görə, dünyanın bu guşəsində daha çox şeir “istehsal edilmişdir”.

Bizi Qərbin matematik dəqiqiliyindən uzaq qoyan faktorlardan biri də elə budur.

M.Ə. Dedikləriniz məndə belə təsəvvür yaratdı ki, siz şeirin fəhləsi yox, filosofusunuz.

İ.P. Əstəğfurullah.

M.Ə. Siz 300-800 il o tərəfdən örnəklər verərək, şairlərin Allah tərəfindən dünyaya göndərilən “özəl” insanlar olduğunu vurğulayırsınız. Mən isə daha yaxın tarixdən örnək verim: 60 il əvvəl azərbaycanlı şair Səməd Vurğun deyirdi:

Arifləri dindir ki, nədir şeir ilə sənət?
Şair yaranan əmrə peşiman ola bilməz

İ.P. Nə qədər gözəl bir beytdir?

M.Ə. Şair ona gəlmiş əmrdən necə “istifadə etməlidir?” Öz mənafeyi üçün, yoxsa dünyada əbədi yaşamaq üçün? Siz zirvələrdən danışırsınız. Qələm sahibi zirvəni fəth edə bilərmi? Onun “Mən artıq zirvədəyəm”- deməyə haqqı varmı?

İ.P. Bu, sənətkarın əsas xasiyyətidir. Sənətkar cəmiyyət üçün sıravi bir adam olmadığının fərqinə varmalıdır.

Əgər söhbət sənətdən gedirsə, onda sənətkar hər mənada yüksəklərə baxmalıdır. Bəzən qələm sahiblərinə meqaloman insanlar kimi baxırlar. Ancaq bu, sənətkarın gördüyü işin fərqində olmasının işarəsidir.

Sənətkar başını dik tuta bildiyi müddətcə onun qabiliyyəti sənətə çevrilir. Yoxsa o, sənətkar yox, sənət taciri olar ki, bu durumda da sənətin dəyəri getdikcə aşağı düşər.

Klassik ədəbiyyatda zirvələrin yaranması üçün yüz illər keçmişdir. Xİİİ-XV əsrlərdəki divan ədəbiyyatı İran şeirinin təsiri altında formalaşdı; XVİ əsrdə isə Baki gəldi. O, Süleymaniyyə ilə yanaşı duran bilən bir abidədir.

O əsrlərdə biz memarlıq sahəsində də çox işlər gördük.

Ancaq XVİ əsrdə memarlığımızın Memar Sinan zirvəsi yarandı.

Əgər bu gün bir memar qotik stilində bir kilsə tikmək istəyirsə, onun sütunlarını yüksək yapmaq məcburiyyətindədir.

Və ya klassik Osmanlı tərzində məscidin layihəsini verən bir memar onun çizgilərini Sinana bənzətmək məcburiyyəindədir. Bunu ona görə deyirəm ki, zirvəyə gedən yolların ənənəvi çizgilər üzərində formalaşdığını vurğulayım.

Barış Mançonu xatırlayın. O, musiqidə bütün alətlərdən istifadə edirdi.

Onun başlıca xüsusiyyəti musiqi bəstələyərkən oraya doğma xalqının mədəniyyətindən güclü çalarlar daxil etməsində idi. Ona görə də, Türk toplumunda uşaqdan- böyüyə hamı Barış Mançonu sevir.

Qələm sahibinin özünə güvənməsini onun özündən razılığı kimi dəyərləndirmək düz deyil.

Yox, əgər qələm sahibinin “mənəm-mənəmliyi” cəmiyyətə “ proletariat” kimi baxmasından irəli gəlirsə, onda komik vəziyyət yaranır. Həqiqi sənətkar- yarı Tanrı kimi bir şeydir.

M.Ə. Ədəbiyatın inkişafında qaydalara və ənənəyə riayətin önəmindən danışızsınız. Bu çərçivədə saray ədəbiyyatının da müəyyən qaydaları olduğuna diqqəti cəlb edirsiniz. Orta əsrlərin saray ədəbiyyatını bü günün “saray ədəbiyyatı” ilə müqayisə etmək imkanınız oldumu?

İ.P. Həqiqi sənət qətiyyən onu pula çevirmək üçün ortaya çıxarıla bilməz.

Çünki əgər insanların əsər yaradaraq pul qazanmağa istedadları varsa, onlar bu istedaddan başqa yerdə də istifadə edərək pul qazana bilərlər.

Orta əsrlərdə həqiqi sənətkar arsitokratiya tərəfindən himayə edilirdi.

Himayənin mənası bu idi: məsələn, gözəl yazı yazan bir xəttata deyilirdi ki, sənin əlindəki həssaslığın itməməsi üçün odununu, kömürünü, bazardan aldığın şeyləri biz daşıtdıraq ki, əlinin həssaslığına xələl gəlməsin.

Biz sənin kimi istedadlı bir adamı o biri işlərindən ona görə ayırıb maddi cəhətdən təmin edirik ki, sənətlə məşğul olasan.

M.Ə. Sənətlə məşğul olasan, ancaq bizi tərifləməyəsən...

İ.P. Bəli sənətlə məşğul olasan. Təəssüf ki, şair, rəssam, memar sənət əsəri yaratmaq üçün maddi cəhətdən möhtac durumuna düşür.

Əgər sənətkar əsər yaradarkən onu pula çevirmək barədə düşünərsə, o vaxt ortaya həqiqi sənət əsəri çıxmaz.

M.Ə. Yəni, Tanrının verdiyi istedaddan şəxsi mənafe üçün istifadə etmək günahdırmı? Bunu demək istəyirsinizmi?

İ.P. Sənətkarı buna məcbur edən bir cəmiyyət vardır.

Ancaq əsas məsələ bundan ibarətdir: siz bir əsər yazarkən ondan mənfəət əldə etməyə çalışırsınız, yoxsa onu yaradarkən sadəcə sənəti düşünürsünz?

Klassik şairlər əsərlərinə qonorar almazdılar. XV əsrdə Şərq coğrafiyasında təxminən 20 Türk dövləti olub. Ancaq o dövlətlərin və onları idarə edənlərin arasında Çağatay xanı Hüseyn Bayqaranın adı çox önəmlidir.

Onun vəziri Əlişir Nəvai Türk dünyasının ən böyük şairlərindən biridir.

Bayqara və Nəvai öz aralarında razılığa gəlmişdilər ki, hər həftə bir dəfə məclis qursunlar və o məclisdə qətiyyən dövlət işlərindən danışılmasın.

O məclisdə şeirlər oxunsun, musiqilər dinlənilsin və hər kəs öz fikrini sərbəst ifadə edə bilsin.

M.Ə. Yəni, statuslar bərabərləşsin. Könül söhbətləri olsun...

İ.P. Ona “Bayqara məclisi” deyərdilər. O məclislərdə o qədər gözəl əsərlər yaradılıb?

Memar Kəmaləddin Behzada qədər. Yaxşı, o məclislərdə siyasətdən danışılsaydı, necə olardı?

Çağatay xanlığı da o biri dövlətlərdən biri olacaqdı. Halbuki padşahın olduğu məclisdə özünü sərbəst ifadə edə bilən bir sənətkar-həqiqi sənətkardır.

O padşah da həqiqi padşahdır.Fatih və Qanuni Süleyman da bu cür padşahlardır.

M.Ə. Sizcə, bunu ən yaxşı şəkildə

Kişvəri şeiri Nəvai şeirindən əksük iməs
Bəxtinə düşsəydi bir Sultan Hüseyn Bayqara-
misraları ifadə etmirmi?

İ.P. Mən də Qanuninin sarayında yaşasaydım, Baki olmaq çətin olmazdı. Niyə? Çünki mən Bakinin 15-ci nəsildən nəvəsiyəm.

Onun genlərini daşıyıram. Ancaq onun yaşadığı mühit onu Baki etdi, mənim yaşadığım mühit isə məni ancaq İskəndər Pala edə bildi.

Sənət toplum üçündür deyə, sənətkar toplumun içinə enə bilməz. Əgər toplum mənəvi dəyərlərini yüksəltmək istəyirsə, həqiqi sənətkarın ardınca getməyə borcludur.

Yəni, şair heç vaxt oxucunun onu başa düşüb-düşməməsinin qayğısına qalmamalıdır.

Xalqın səviyyəsində yaradıcılıq ola bilməz. Xalqı sənətkarın olduğu yerə yüksəldəcək olan əsərlər yaradılmalıdır.

Oxucu mənim yazdığım kitabımı özünə yaxın hiss edirsə, demək ki, mən boş şeylərlə məşğul deyiləm.

Yoxsa ki, 15 yaşlı yeniyetmələrin dərdini çəkərək mən dilimi və təhkiyyəmi dəyişidirərəmsə, onların səviyyəsinə enə bilərəm, ancaq onları öz səviyyəmə qaldıra bilmərəm.

Bu da məni sənətkar kimliyimdən geriyə atar.

Qədimdən saraylarda öz işlərini layiqincə görməyən şair, musiqiçi və ya memarları işdən qovardılar.

M.Ə. Yəni, padşahları yaxşı tərifləməyəndəmi?

İ.P. Padşahlar sənəti himayə edərək həm də öz adlarını tarixdə yaşadıblar. Bunun ən yaxşı örnəklərindən biri Hüseyn Bayqaradır.

Əlişir Nəvai olmasaydı, Bayqaranın adı bu qədər məşhur olardımı?

Orta əsrlərdə xanımlarının portretlərini çəkdirən varlı iş adamları Renessansın doğmasına səbəb olurdular. 18 “Leyli və Məcnun” var. 18 müəllifin heç birinin o biri “Leyli və Məcnun”lardan xəbəri olmayıb.

Əgər o müəlliflərdən biri hansısa padşahdan pul alıb “Leyli və Məcnun” yazsaydı, bəlkə o vaxt qısa müddət populyar olardı, ancaq biz də onun “Leyli və Məcnun”unu oxumazdıq.

M.Ə. Söhbət “Leyli və Məcnun”a gəldi. 18 “Leyli və Məcnun”un zirvəsində, əlbəttə ki, Füzulinin ölməz əsəri durur. Siz Türk TV-lərində, auditoriya və salonlarda tez-tez Füzulini şərh edirsiniz. Məhəmməd Füzuli sizin üçün kimdir?

İ.P. Şekspir ingilis şairi, Füzuli isə Türk şairidir.

Bu iki adam eyni günəşin altında nəfəs alıblar. Füzuli eşqə dair “Leyli və Məcnun”u yazdı, Şekspir isə “Romeo və Cülyetta”nı. Əgər tərəzinin bir gözünə “Leyli və Məcnun”u, o biri gözünə isə “Romeo və Cülyetta”nı qoysaq, Füzulinin əsəri 5 dəfə ağır gələr. Bunu mən demirəm: hər iki əsəri də orijinaldan oxuyub tədqiq edən alimlər bunu deyirlər.

Ancaq işə baxın ki, Şekspirin əsəri bir çox janrlarda orta məktəblərdə öyrədilir. “Romeo və Cülyetta” bütün xristian dünyasını sement kimi bir-birinə bərkidən bir əsərdir.

Ancaq Şekspirin əsərinin islam dünyasında da böyük təsir gücü vardır.

Bunun üçün ingilis hökuməti əlindən gələni edir. İngiltərədə “Romeo və Cülyetta”nı orijinaldan oxuyub başa düşən 3% ziyalı vardır. Türkiyədə isə Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərini hər 1000 nəfərdən 3-ü orijinaldan oxuyub başa düşür.

“Romeo və Cülyetta”nı İngiltərədə ibtidai məktəbdən başlayaraq, litsey və universitetlərdə öyrədirlər ki, bu əsər həmişə cəmiyyətlə iç-içə olsun.

Əsər hər il bir neçə dəfə çap edilir. Türkiyədə isə Füzulinin “Leyli və Məcnun” əsərini orijinaldan oxuduğunuzu görsələr, deyərlər ki, bu adam geri qalmışdır.

Məncə, Füzuli bir Türkmən oğlu idi və azəri ləhcəsində yazdı. Ancaq o, bütün Türk dünyasının ortaq şairi oldu.

O, şiə mühitində yaşadı, sünnilik barədə qəti fikirləri vardı. Onun bütün keyfiyyətləri mənə o qədər zənginlik verir ki? Onun Bağdadı mənim İstanbulumdur.

Onun Türkmən olması mənim yörük olmağımdır. Onun azəricə yazması mənim Anadolu Türkcəmdir.

Ona görə də, Şekspir Qərb dünyası üçün necə bir sementdirsə, Füzuli də bizim ortaq həyəcanımız, orta eşqimiz, ortaq göz yaşımızdır.

M.Ə. Özü də demirmi,

Füzuli, eylədi ahəngi-eyşxaneyi-rum
Əsiri-möhnəti-Bağdad gördüyün könlüm

İ.P. (Gözləri yaşarır) : Füzuli mənim üçün Həzrəti- Füzulidir. Molla Nəsrəddin, Mövlana, Yunus Əmrə, Füzuli- bizi bir-birimizə bağlayan nadir şəxsiyyətlərdir.

Mən bir sənətkarın zirvə olub-olmadığını özümə verdiyim suallarla aydınlaşdırmağa çalışaram.

Amerika hökuməti hər ölkəyə bir məktub yazıb Nyu-Yorkdakı sərgidə nümayiş etdirmək üçün A-4 formatındakı kağıza yazılmış 2 şeir istəsə, mən oraya Türkiyədən kimin 2 şeirini göndərə bilərəm? Nazım Hikməti və ya Nəcip Fazıl Kısakürəki göndərərəmmi?

Məncə, bütün şairləri ələyib Nyu-Yorka 2 şeir göndərsəm, bunun biri Yunus Əmrə, o biri Füzuli olacaqdır. Bir şairin adı mavi göy qübbəsinin altında nə qədər qalacaq?

Məncə, Nazım Hikmət 75 il sonra ədəbiyyatın aktiv tədavülündən çıxacaqdır. Nəcip Fazılın bundan sonrakı ömrü isə, məncə 60 ildir.

Ancaq bundan 75 il sonra da, 200 il sonra da Yunus da eyni coşqu ilə oxunacaq, Füzuli də. Oktyabrın 1-də mənim romanım çıxacaq. Azərbaycanlı olduğunuza görə, bunu dedim.

Roman Şah İsmayıl ilə Yavuz Sultan Səlim arasındakı cəngə həsr edilib. Mən işin təməllərinə endim. Keçən ay Çaldıran düzünə gedib orada bir gecə keçirdim.

Bir gün sonra öləcək olan 28 min adamdan biri olma ehtimalı ilə o gecə keçirdiyim düşüncələri də yazmışam. Romanı yazarkən Təbrizə getdim.

Ərdəbilə başqa bir vaxtda gedəcəm. Məncə, “kürd açılımı”ndan sonra Türkiyədə tədavülə daxil ediləcək olan başqa bir məsələ “ələvi açılımı” olacaqdır.

Ona görə də qardaşlar arasına nifaq salma ehtimalını nəzərə alaraq mən bu romana vaxtımın hamısını ayıraraq onu yazıb qurtardım.
Mais Əlizadə
İstanbul
azadliq.org