Bu mövzuda çox bir şey bildiyimiz deyilə bilməz.

Çünki Türklərin müsəlman olması ilə əlaqədar olaraq nə məktəblərdə, nə tarix kitablarında ətraflı məlumat verilmir. Verilən məlumatlardan isə sanki İslamı duyan-dinləyən Türklərin axın-axın müsəlman olduqları eyham edilir. Bu gerçək deyil. Gerçəyin bilinməsi istənilməz.

Baxın Türkiyənin Dini qurumları nazirliyi (Diyanət) bu mövzuda nə deyir:

Türklərin İslam dininə girməsi, Türk millətinin tarixində bir dönüş nöqtəsi olmuş, Müsəlmanlıq üçün xeyirli nəticələr doğurmuşdur.

Türklər, İslam dinini heç bir məcburiyyət olmadan öz istəkləri ilə qəbul etmişdir. Bunun başlıca səbəbləri bunlardır:

1) İslam dini və İslam mədəniyyətinin üstünlüyü.

2) İslama girmədən əvvəl Türklərin köhnə dini inanclarının İslam inancına yaxın olması və İslamın gətirdiyi üstün prinsiplərin Türk millətinin ruhuna və mənəvi quruluşuna uyğun düşməsi.

"Heç bir məcburiyyət olmadan" ifadəsi böyük bir yalandır. Bunu aşağıdakı sənədi səbirlə sonuna qədər okuyabildiğinizde görəcəksiniz. Türkçü Turancı xəttdə siyasət edənlərin isə bu mövzuda həqiqəti gizlətmək çox maraqlıdır. Həm Türkçü dolanıb həm də Türklərin tarixində uğradıqları ən böyük vəhşilik və qırğından bahsetmemelerine məna vermək mümkün deyil. Aşağıdakı məlumatların hamısı İslami mənbələrdən, Taberi və Zəkəriyyə kitabçı kimi İslami tarixçi və yazıçılardan alınaraq tarix. Türklərin qılınc gücü ilə Müslümanlaştırılmaları ilə əlaqədar 670li tarixlərə söykənən məlumatlar təəssüf ki, məktəblərdə bizlərə heç bir zaman verilməmiş, verilən məlumatlar isə, Türklərin müsəlmanlığa keçişləri öz istəkləri ilə olmuş kimi göstərilərək, 740lara qədər ki, tarix atlanılaraq verilmişdir. İslamın Türklərə zorla qəbul etdirilməyə ilə əlaqədar 670lerden başlayaraq 740lara qədər uzanan tarixin bizə məktəblərdə anlatılmamasının səbəblərini, bu qısa tarixi öyrənincə bir az daha anlamaq mümkün ola biləcək. İndi, bu atlanan 70 illik tarixə bir nəzər salaq ..

Ərəblərin Türklərə İlk Hücumları

Amudərya və Sırdərya çayları arasında olan bölgə tarixi ipək yolu üzərindədir .. Türk bəylikləri, bu bölgədəki, Buxara, Səmərqənd, Talka, Baykent kimi şəhərlərdə yerləşmiş yaşayırlar, dəri emal edir və pambıqdan kağız çıxararaq bunları satır və yaxşı də pul qazanırdılar .. Bu üretimlerinin yanı sıra qızıl mədənləri çalıştırıyorlardı .. Xüsusilə adı zəngin şəhər mənasına gələn, Səmerqəndın zənginliyinin o dövrdə dillərə dastan olduğu deyilər. Bu zənginlik həmişə talançı Ərəblərin iştahını kabartıyorduysa da, Türklərdən çəkinirlər və araya sərhəd olaraq qoyduqları Sırdərya çayını keçməyə çox cəsarət edemiyorlardı .. Çünki daha əvvəl Xəlifə Osman zamanında, Məhəmməd min Cərir əmrindəki Ərəblər İslamı yaymaq bəhanəsiylə oraları talan etmək üçün 2700 nəfərlik bir ordu ilə Ferganeye qədər girdiyse də Türklər tərəfindən yox edilmişlər .. Ancaq daha sonralar Müaviyə tərəfindən, Sırdərya çayının altında qalan Xorasanın hamısıyla işğal edilməsi ilə o bölgədə ilk Araplaştırma və İslamlaşdırma cəhdləri başlamış oldu ..

Buharanın Talan Edilməsi



Xorasanın özləri tərəfindən tamamilə işğal edilməsindən cəsarət edən Ərəblər, Müaviyənin ilk Xorasan valisi olan, Ubeydullah bin Ziyad 673-ci ildə bu səfər ilkindən çox daha sıx 24.000 nəfərlik bir ordu ilə Sırdərya çayını keçərək Kibac Hatun rəhbərliyindəki Buxaranı əhatə edər. Kibac Hatun digər Türk bəyliklərindən kömək istəsə də bu kömək özünə gəlməz və Ərəblər verdikləri itkilərdən ötəri Buxaranı işğal edemezlerse də tam mənasıyla talan edirlər .. Daha sonra, Müaviyənin ikinci Xorasan valisi, Xəlifə Osmanın oğlu Səid Buxaraya hücum hazırlanır. Özünə digər Türk bəyliklərini kömək gəlməyəcəyini anlayan Kibac Hatun, Saidle razılaşma etmək məcburiyyətində qalar. Bu anlaşmaya görə, Kibac Hatun, Səidə digər Türk bəyliklərini edəcəyi hücumlarda önünə çıkmayacağına dair zəmanət və bu təminatlara təminatı olaraq da Buharadaki Türk əsilzadələrindən girov verir. (Bu sayı bəzi tarixçilərə görə 50 bəzilərinə görə də 80-dir.) Bu razılaşmanın verdiyi rahatlıqla Səid, zənginliyini həmişə duyduğu Səmərqəndə hücum edir.

Səmerqəndi başdan aşağı talan edər və topladığı minlərlə Türk gəncini, kölə bazarlarında satmaq üçün Xorasana gətirir .. Səid daha sonra Kibac Hatundan aldığı 80 qədər girov tərəfindən bir punduna gətirilmiş və xəncərlənərək öldürülmüşdü .... (Səidi öldürdükdən sonra dağa qaçmağı bacaran girov orada aclıqdan öldüyü deyilir) Səiddən sonra, Xorasan valisi Salim bin Ziyad olur. Xorasanda Müaviyənin oğlu Yezidə bağlıdır .. Ziyaddan eyni şəkildə 680-ci ildə Türkləri İslamlaşdırma və şəhərlərini talan etmək üçün hücum lakin püskürdülməsi geri çəkilirlər .. Bu səfər, öz orduları Türklər tərəfindən talan edilərək silahları alınır .. Daha sonra ərəblər daha güclü bir orduyla təkrar hücum və Türkləri yenə talan edirlər. Bu talandan hər Ərəb 2400 dirhəm alır .. (Bir kölənin satış qiyməti 300 ilə 500 dirhəm arasında olduğu düşünülsə, bu vəziyyətdə aldıqları qənimət adam başına 7 və ya 8 köləyə bərabər dəyərdədir ..)

Həccac və Rutbil



İslamda ilk assimilyasiya 685-ci ildə Abdülmelik ilə başlayır .. Abdülmelik, ətrafını İslamlaştırmaya adı İslam tarixinə qan tökücü zalım olan Haccacın özünə köməkçi seçib başlayır. Əbdülməlik əvvəl ətraf xalqların dillərini Arapçalaştırdı .. Xərac qarşılığı əvvəldən bəzi hüquqlar qəbul edilmiş olan qeyri müsəlmanların bütün haqqlarını geri aldı .. Bu arada Haccacın İraq ümumi qubernatorluğuna təyin etdi .. Haccacın İraqa ümumi qubernator atanmasından sonra Türklərin qədərində ilk köklü dəyişiklər başlamış oldu .. Həccac ilk olaraq Ubeydullah ibni Əbi Bekriyi Sicistana, pudinq ibni Əbi Sufrayi da Xorasana vali edər .. O tarixdə, Sicistanın Türk Hökmdarı Rutbildir və Ərəblərə vergi verməkdədir .. Həccac, bununla kifayətlənməz və Ubeydullahın Rutbilin üzərinə göndərərək ondan tam olaraq təslim olmasını istər .. Rutbil əvvəl bu təklifi qəbul etmək istəməz .. Bunun üzərinə Ubeydullah Rutbilin üzərinə gedər. Rutbil 18 fərsəx geriyə çəkilərək Ubeydullah və ordusunu mühasirə altına alır. Ubeydullah, Rutbilden xilas olmaq üçün 700.000 dirhəm təklif etsə də Rutbil qəbul etməyərək Ərəb ordusunu böyük bir təxribata uğradar. Buna çox qızan Həccac 40.000 nəfərlik böyük bir ordu yığışdıraraq, Abdurrahman ibn Əsas əmrində Rutbilin üzərinə göndərir .. Rutbili yenemeyeceğini anlayan Əsas, bu səfər onunla razılaşar. Bu hadisə qarşısında dəliyə dönən Həccac, Esası yakalatmak üzrə bir birlik göndərsə də, Esasın ordusu bu birliyi məğlubiyyətə uğradar və geri qalanları da Bəsrəyə qədər sürər. Ancaq burada yenilən Esasın ordusu dağılır və Əsas Rutbile sığınır .. Bunun üzərinə Həccac, Esası özünə verməsi üçün Rutbili təhdid edər .. vermədiyi təqdirdə çox böyük bir ordu ilə üzərinə yürüyeceğini və bütün Türk şəhərlərini xarab edəcəyini, versə də özündən 7 il heç vergi etməyəcəyini söyləyir .. Türk şəhərlərinin təkrar bir döyüşə girməsini istəməyən Rutbil, 7 il haraçtan azad tutulacağını da düşünərək Haccacın bu təklifini qəbul edir və Əsas və yaxınlarını Həccaca təslim edər .. Ancaq, Rutbil Həccaca güvənməklə səhv etdiyini daha sonra anlayacaq .. Həccac Rutbilden Esası təslim aldıqdan sonra dərhal yeni bir ordu təşkil 699-ci ildə Muhelleb min Əbi Süfyan əmrində Türk şəhərlərinin üzərinə göndərir .. Hocente, Kəs, Soğd və Nesefi ələ keçirsəm Türklər dirənir. . Xorasan valiliyinə Muhellebin oğlu Yezid gəlir .. Yezid ibni Muhellebde Türk şəhərlərini talan eder.Yezidin döyüşçüləri, Harzemden ələ keçirdiyi Türkləri boyunlarına damğa vuraraq kölə bazarlarında satarlar .. Bu tarixlərdə, Ərəblər Türklərin yurdlarını davamlı olaraq zəbt edib şəhərlərini talan edib bəslədikləri kimi də qalıcı bir üstünlük təmin edə bilməmişlər, əldə etdikləri yerləri sonunda təkrar növləri geri vermək məcburiyyətində qalmışdılar ..

Kuteybə ibni Müslim

705-ci ildə Abdülmelik öldüyündə yerinə oğlu Vəlid keçər. Və Türk tarixini əhəmiyyətli şəkildə təsir edəcək hadisə, Kuteybə ibni Müslimin Xorasana vali təyin edilməsi olur. Bu zamana qədər qalıcı bir müvəffəqiyyət əldə edə bilməyən Ərəblər onun zamanında Türk yurdlarında qalıcı uğurlar əldə etmişlər.

Türklərin gerçək mənada qılınc zoru ilə Müslümanlaştırılmaya başlamaları Kuteybə zamanında olmuşdur. Vali olduğu andan etibarən, Türk Beyliklerinin topdan işğal edilərək İslamlaştırılması üçün çox güclü bir ordu qurmağa başlayır. Mərvdə əsgərləri yığaraq, "Allah öz dininin əziz olması üçün sizə bu torpaqları halal etdi" deyər. Kuteybə ilk olaraq Baykenti əhatə edər. Digər bəylikləri Türk Savaşçılar Baykentin müdafiəsinə köməyə gəlirlər. İki ay davam edən bir döyüş olur. Kuteybə tam bir zəfər kazanamazsa da, türkləri xəraca bağlayan bir razılaşma etməyə məcbur edər. Şəhər dağıtmadan xilas olar amma, şəhərə girən Ərəblər razılığa baxmayaraq şəhərin bir hissəsini yağmalarlar və şəhərdən ayrılarlarkən arxalarında bir də hərbi qarnizon buraxarlar. Başlarına gələcəkləri anlayan Türklər qiyama başlarlar və öz aralarında silahlanaraq qarşı bir mücahid birliyi qurarlar, Baykentde qarışıqlıqlar başlayır. Bunun üzərinə Kuteybə Baykente təkrar gələrək nə qədər silahlanan Türk varsa hamısını öldürtür. Qadınları və uşaqları əsir alır və şəhəri təkrar başdan aşağı yağmalar ..

Təbərinin anlatımlarına görə, Kuteybenin aldığı qənimətlərin həddi hesabı yoxdur. Təbəri, bütün Xorasanı işğal etdiklərində belə bu qədər qənimət toplayamadıklarını söyləyər.

Şəhərin yağmasından sonra, daha əvvəl Xorasanda Mərvdə gətirilmiş olan Ərəb ailələri, Mərvdə gətirilərək Baykente yerləşdirilir. Keşikçilər birlikləri yaradılmışdır. Valilik dən vergi tahsildarlığına qədər bütün yoxlama orqanları Araplardan yaradılmışdır. Türklərin Buddist və Zərdüşt inanclarını işarələyən bütün heykəllər toplatılır, daş olanlar qırılar, qızıl olanlar əridilərək qənimət olaraq Ərəblər tərəfindən alınır. Bunlar, Ənfal surəsində yazdığı kimi, sanki ərəblərə Allahın verdiyi ganimetlerdir. Daha sonra əsir edilən qadın və uşaq ərlərinə və atalarına geri satılır. Müsəlmanlar, Baykentli Türklərin nələri var nələri yoxsa almışlar, şəhərin təmiri da yenə Türklərə qalmışdır. Bundan sonra sıra gəlir Buxaranı tamamilə işğal edilib Müslümanlaştırılmasına ..

Buxaranı Təkrar mühasirəsi və İlk Türk Katliamı

Kuteybə Mərvdə böyük bir hazırlıq edər .. Bu arada Vardana və Buxara bəylikləri arasında qarşıdurmalar var .. Müsəlmanlara qarşı mübarizə etmək üçün bu qarşıdurmalar dərhal dayandırılır və Vardan Xudat, Kuteybeye qarşı Türklərin başına keçər .. Kuteybə əvvəl, Numiskent və Ramitana hücum və buraları asanca zəbt edər .. Demirkapı önlərində Vardanla çarpışırlar .. Vardan savaşı itirər və Buxaraya doğru çəkilir .. Ancaq Kuteybede, döyüşdən yorğun düşdüyü üçün Buxaranı ala bilmədən Mərvdə geri dönər .. Həccac bunu müvəffəqiyyətsizlik olaraq qəbul edər və, Buxaranı mütləq alması üçün Kuteybeye əmr verir..Kuteybe böyük bir hazırlıq edərək bir il sonra təkrar Buxaranı əhatə .. Türklər dirənir və Kuteybə müvəffəqiyyətli ola bilməz, ordusu dağılmağa başlayır .. Bunun üzərinə Kuteybə hər bir Türk başı üçün əsgərlərinə 100 dirhəm vəd edər .. Pul ehtirası ilə səyə gələn ərəblər, şəhəri zəbt edərlər .. Bütün müqavimət göstərən Türklər qılıncdan keçirilərək tam bir qırğın edilir, ərəblər Türk qadınlarına təcavüz edərlər, bəyəndikləri qadınları ya kəniz olaraq istifadə yada kölə bazarında satmaq üzrə çıxardar .. Kişilərdən də minlərlə adamı kölə olaraq satmaq üzrə özləri götürürlər .. Ərəblərdən ibarət yeni bir inzibati kurumlaşma edilər .. Digər beyliklerden reaksiyalar gəlməyə başlayınca da, Buxara məlikəsi Xatunun oğlu Tuğ Sad kukla hökmdar edilər .. Tuğ Sad tarixə xain bir işbirlikçi olaraq keçər .. Daha sonrada Müsəlman olaraq oğluna da, əfəndisi Kuteybenin adını verərək bağlılığını sübut .. Təsirli bir müstəmləkəçilik etmək istəyən Kuteybə bunun üçün əvvəlcə yerli xalqı İslamlaştırmaya başlayır .. Buxara xalqı əvvəllər müsəlman olmuş kimi görünsələr də bu dini qəbul etmək istəməzlər. . Kuteybə Türklərin əslində müsəlman olmadıqlarını, evlərində İslami qaydaları tətbiq etmədiklərini anlar və yeni bir üsul inkişaf etdirər .. Bu üsula görə Türklər evlərini Ərəblərlə paylaşmaq məcburiyyətində buraxılarlar və bu şəkildə birə bir nəzarət altına alınırlar .. İslami qaydalara uyğun gəlməyənlər isə ağır cəzalara uğratılırlar ..

(Bu gün, bəzi İslami yazarlar bu gətirilən tədbirlərin İslamın Türklər tərəfindən qəbul edilməsində çox fayda təmin etdiyini açıqca ifadə edərlər .. Bu yanaşma da üzərində düşünülməsi lazım olan bir mövzudur ..)

Kuteybenin bu zorlamaları qarşısında, xalqdan bəzi müqavimətçilər çıxar .. Gizlicə silahlanırlar .. Bu vəziyyət qarşısında Ərəblər məscidə belə silahsız gedə bilməz olurlar..Kuteybe təzyiqləri artırır, öz aralarında örgütleşen Türkləri yakalattırıp öldürtür .. Bu arada yeni vergi qanunları gətirir .. Yerli xalq , xəlifəyə sənədə 200000 dirhəm, Xorasan valisi Həccaca da 10000 dirhəm vergi ödəməyə məcbur qalıb .. Bunun xaricində Ərəb əsgərlərinin atlarına yem təmin etməyə, oraya gətirilib yerləşdirilən Ərəb ailələrinə odun təmin etməyə və onlara həvalə edilən ərazilərdə işə məcbur buraxılarlar .. Qadınlar, qızlar Ərəblərə cariyə edilərlər .. Buxara Türkləri bu illərdə dünyadakı çox az millətin yaşadığı vəhşiliyi və iztirabı yaşar .. Kuteybenin gətirib Türk evlərinə yerləşdirdiyi Araplar, Türklərin o zamana qədər etdikləri bütün ehtiyatlarının üzərinə qonarlar, Türklərin tarlalarını alır və Türkləri o tarlalarda işlədərlər. . İste Tek din İslam olana qədər döyüşün deyən ayə, Ərəbləri Türklərin kürəyindən dolanışıqlarını təmin edəcək mühiti yaratmışdır .. Allah dini dedikləri İslam, Əhzab surəsi / 50 də olduğu kimi, döyüşdə qəsb edilən Türk qızlarını da qənimət olaraq görür, və Ərəblərə cariyə olmalarını halal edər. . Cümə namazı zəruri hala gətirilir .. Yenə də Türklərdən rəğbət görməz. Bunun üzərinə Kuteybə, namaza gələnlərə 2 dirhəm vəd edərək əvvəl kasıblar üzərində İslamın təsirli olmasını təmin etməyə çalışır .. Bu tətbiq nisbətən müvəffəqiyyətli olur .. Kasıb xalqdan pul üçün məscidə gedənlər olur ..

1-ci Böyük Qırğın - Talka Katliamı

Buxarada olanlar digər Türk bəyliklərini də təsirlərini göstərir .. Eyni şeylərin öz başlarına gələcəyindən qorxurlar .. Sogd məliyi Neyzen Tarhan şəhərinin məhv uğramaması üçün Kuteybə ilə razılaşmaq məcburiyyətində qalar .. Bu anlaşmaya görə Tarhan xərac verəcək və tərəfsiz qalacaq .. Ancaq bu tərəfsiz etmələr və Türklərin birleşememeleri Ərəblərin işlərini asanlaşdırmış və Türk bəyliklərini istədikləri kimi zəbt edib talan etmişlər .. İlk olaraq hücuma uğrayan Kibac Xatuna digər beyliklerden kömək gəlməyincə, o köməyi rəhm edəndir eyni aqibəti uğramışlar .. Bu hadisələrdə Türklərin müəyyən bir şəkildə təşkil olamamaları da onların Ərəblər tərəfindən zəbt olunmasını asanlaşdırmışdır .. Neyzen Tarhan daha sonra Kuteybə ilə etdiyi müqavilədə səhv olduğunu və bu anlaşmanın özünə heç bir zəmanət gətirməyəcəyi kimi digər Türk bəylərini də xəyanət etmiş olacağını anlar .. Tohoristana dönərək bütün Türk bəyliklərini bir məktub yazar və onları ortaq bir müqavimətə girmələri üçün xəbərdar çalışır .. İlk müsbət cavab Talka məliyi Sehrekden gəlir .. Tarhanı planlarını öyrənən Kuteybə, buna qarşılıq Bəlx şəhərində hazırlıq edərək, baharda böyük bir ordu ilə Talka şəhərinə doğru gedər .. O ana qədər bir müqavimət hazırlığı edə bilməyən Talka şəhəri məliyi Sehrek, Kuteybenin gəlişindən əvvəl şəhəri tərk .. Şəhərə heç döyüşmədən girən Kuteybenin adamları şəhərdə əli qılınc tuta bilən nə qədər kişi varsa hamısını qılıncdan keçirirlər .. Bu qırğın o zamana qədər edilənlərin ən böyüyüdür .. Kuteybə bu qırğını digər bəyliklərin ibrət olması üçün edər .. Kuteybenin əsgərləri, daha çox öldürürlər, geri qalanları da, Talka yolu üzərindəki ağaclara asarlar .. Bu yolun 4 fərsəx (24 Km.) məsafəlisən hissəsi Türklərin ağaclara asılan cəsədləri ilə doludur .. Talka qırğını tarixə, Ərəblərin o günə qədər etdikləri qırğınların ən böyüyü olaraq keçmişdir .. Xalq, müsəlman ərəblərlə savaşmadığı halda, Kuteybə və əsgərləri sırf digərlərinə nümunə olsun deyə 40.000 qədər adamı qılıncdan keçirmiş, ağaclara asmışdır .. bütün bunlar həmişə İslam adına edilmişdir ..

Kuteybə, Talka qırğınından sonra Sumana girər .. kişilərin çoxunu öldürdərək, qadınlarını və qızlarını cariyə olaraq saxlayar .. Daha sonra Kes və Nesefde eyni şeyləri edər .. Kişilər öldürülür, Türk qadın və qızları utanc verici bir şəkildə ərəblərə cariyə olurlar .. Daha sonra Faryaba yönəlir və Faryabın təslim olmasını istər .. Faryab xalqı başlarına gələcəkləri bildiklərindən təslim olmağa yanaşmazlar .. Kişiləri dövüşerek ölürlər .. Bütün şəhər yandırılır .. Ərəblər bu şəhərə yandırılmış şəhər mənasında Muhtereka deyərlər .. Kuteybə, Faryab dan sonra, Tarhanı çəkildiyi qala Bazgisi əhatə .. 2 ay müddətlə davamlı olaraq bura hücum lakin bir nəticə əldə edə bilməz .. Bu arada qış yaklaşır..Kuteybenin qışda döyüşəcək gücü yoxdur ancaq, qala içindəki Türklərin də yeməkləri bitmişdir .. Hər iki tərəfdə müharibənin özləri üçün itirildiyində düşünür .. Kuteybə son olaraq bir hiyləyə baş vurur .. Tarhanı yanına Məhəmməd bin Səlim adındakı adamını göndərir .. Məhəmməd ibni Səlim Tarhanı təslim olması vəziyyətində özünə heç bir şəkildə zərər gəlməyəcəyi zəmanətini verir .. Kalenin aclıq içində olmasından ötəri Tarhanı Kuteybenin təklifini qəbul etməsindən başqa ediləcək bir şeyi yoxdur .. komandirləri ilə görüşüb təklifi qəbul edərlər .. Silahlarını təslim edərək qaladan çıxarlar .. Tarhan qaladan çıxar çıxmaz tutular, ətrafı xəndək açılmış bir çadırda zəncirə vurulur..Kuteybe bu arada Tarhanı dərhal öldürmez .. Həccaca xəbər göndərərək nə edəcəyini soruşur .. Həccac Tarhan üçün, "O bir müsəlman düşmənidir heç aman vermədən öldür" deyər .. Kuteybə əvvəl Tarhanı iki oğlunu, Tarhanın və toplanan xalqın gözü qarşısında öldürtür .. Arxasından 700 qədər Türk döyüşçüsünün başlarını yenə Tarhanı və xalqın gözü qarşısında kəsdirər .. Tarhanı da şəxsən özü öldürür .. Bütün kəsilən başlar Həccaca göndərilir.

Tarhanı öldürülməsindən sonra, Kuteybə, Aral gölünün altında olan Harzem bölgəsinə gedər .. Harzemde Caygan ilə Havarizat arasında taxt döyüşü vardır .. Kuteybə Cayganla əməkdaşlıq edər .. Əvvəl Havarizat ilə ətrafındakıları öldürtür .. Arxasından Camhud melikini məğlub edərək 4000 ətrafında əsir alırlar .. Ancaq, daha sonra bunlar Kuteybenin əmri üzərinə öldürülərlər ..

Bu hadisə, Ziya Kitapçının, İslam tarixi və Türklər adlı kitabında eynilə belə izah edilər; Bu sərkərdələrindən birində, et-Təbərinin bütün təfsilatı ilə izah etdiyinə görə, bir dəfə Abdurrahman b. Müslim, Kuteybeye, 4000 əsirlə gəlmişdi. Kuteybə, Abdurrahmanın belə sıxlıq Türk əsirləri ilə gəldiyini görüncə dərhal taxtının çıxarılmasını və bir meydana qurulmasını istədi. Taxtının üzərinə mağruru bir əda ilə oturan Kuteybə, bu Türk əsirlərindən min dənəsini sağına, min dənəsini soluna, min dənəsini arxasına və min dənəsini də önünə düzülmələrini söyləmiş və sonrada Ərəb əsgərlərinə dönərək yalın qılınc bu Türklərin başlarının qoparılmasına əmr etmişdir. Cabbar, zorba, insafsız Ərəb komandirinin ətrafının bir anda bu Türklərin baş qol və gövdələri ilə bir qan gölü halına gəldiyindən heç kimin şübhəsi olmamalıdır. Bu Harbin öldürülən türklərin sayı-hesabı yox idi. Necə ki bu vəhşilikdən sanki qürurlanan bir Ərəb şairi Kaah əl-aşkar belə haykırmıştır,

"Qorxudan bir-birlərinə sarılmış zavallı Türkləri öldürdüyünüz gecələri hələ bir xatırlayın.

Hər kəsi qılıncdan keçirdiniz. Yalnız ata belə binmeyecek yaşda kiçik uşaq qaldı. Minənlər o tündxasiyyət atların belində sanki bir yük kimi idilər. "

Harəzemde qiyam qaldıran xalq, Kuteybə ilə əməkdaşlıq etdiyi üçün Cayganı öldürür .. Bunun üzərinə, Kuteybə bütün Harzemi yandırıb yuxar, xalqı qılıncdan keçirər .. Harzemli məşhur Türk alimi, Biruni Harzemdeki sivilizasiyanın yox edilməsini bu şəkildə izah edir .. "Kuteybə, hər çarəyə baş vuraraq Harzemlilerin yazılı dilini bilənləri, ənənələrini koruyanlarını, bütün alimləri öldürtdü, beləcə hər şey qaranlığa basdırıldı .. İslam Harzemlilerin içində girərkən, onların tarixi haqqında bilinənləri artıq öyrənmə imkanı bırakmadı..Harzemi yıktıktan sonra Kuteybə, Səmərqənd üzərinə gedər .. Səmərqənd məliyi güren üzərinə gələn müsəlmanlara qarşı digər Türk bəyliklərini kömək istər .. Daşkənd və Ferganeden kömək göndərir, lakin gələn birliklər yolda Kuteybenin əsgərləri tərəfindən pusquya salınaraq məhv edilirlər .. Səmərqənd, kuşatılır .. Ərəblər catapult atəşi ilə hücum .. Daha çox dözə bilməyəcəyini anlayan güren, Kuteybə ilə razılaşmaq məcburiyyətində kalır..

Bu razılığın şərtləri aşağıdakılardır:

1.Səmerqənd Ərəblərə hər il 2.200.000 qızıl ödəyəcək ..

2.Bir dəfəyə məxsus olmaq üzrə 30.000 Türk gəncini əsir olaraq verəcək ..

3.Şəhərdə məscidlər tikiləcək ..

4.Şəhərdə əli silah tutan kimsə dolaşmayacaktır ..

5.Tapınaq və putlardaki bütün ləl-cəvahiratlar Kuteybeye təslim ediləcək ..

Daha sonra Kuteybə, altından edilən bütləri erittirerek alır və Mərvdə geri dönər .. Dönərkən qardaşı Əbdürrəhman bin Müslimdən Səmerqəndin başına vali olaraq təyin edir.

Kuteybenin Mərvdə dönüşündən sonra, Türklər öz aralarında işğalçı Müsəlmanlara qarşı bir müqavimət birliyi qurur.



Zaman zaman Ceyhun çayını keçərək ərəblərə pusu qurar və ciddi zərərlər verirlər .. Həccac Kuteybeye Daşkənd və Ferganayi işğal etməsi təlimatını verir .. Kuteybə Taşkente gedər lakin müvəffəqiyyətli ola bilməz .. Bu arada Həccac ölür. Xəlifə Vəlid, Kuteybeye Türklərə qarşı döyüşləri davam etdirməsini söyləyər .. Kuteybə bu səfər Kaşgara doğru yola çıxar .. Tam Kaşgarın kuşatacakken Xəlifə Vəlid ölür, yerinə Süleyman ibni Əbdülməlik xəlifə olur .. Bu yeni Xəlifə ilə arası heç yaxşı olmayan Kuteybə Kaşğar səfərini yarıda buraxaraq ona qarşı ayaqlanır, ancaq öz komandirləri tərəfindən 11 yaxını ilə birlikdə 716 ildə başı kəsilərək öldürülür .. Çünki Kuteybenin komandirləri Xəlifəyə qarşı gəlməkdən qorxurlar.

2-ci Böyük Qırğın

Kuteybə və Haccacın ölümü, Ərəblərin Türkləri Müslümanlaştırma və Türk şəhərlərini talan etmək siyasətində bir dəyişiklik etməmişdir .. Əvvəlcə, Araplardaki Türklərə qarşı olan qorxu aradan qalxdığı üçün, Ərəblər, Kuteybeden sonra da eyni şəkildə Türk yurdlarına hücumlarını davam etdirməyə davam etmişlər .. Kuteybə nin öldüyü eyni il olan 716 da, Yezid ibni Muhelleb Xorasana vali təyin edilir.

İlk iş olaraq Dağıstanı işğal edər .. Dağıstan məliyi Saltekin, Yezite qarşı uzun müddət dayanır .. Sonunda Dağıstan düşər .. Şəhər yağmalanır və 14000 adam öldürülür..Dağıstandan sonra Cürcana yönəlir .. Curcan 300.000 dirhəm qarşısında döyüşmədən təslim olur .. Yezid, Cürcana bir bölük əsgər yerləşdirərək, Taberistan a doğru yola qoyular .. Taberistan Məliki, İsfehbed, Deyləm melikinden 10000 şəxsiyyət bir kömək alaraq döyüşə başlayır .. İsfehbed döyüşərkən, Curcan xalqı da üsyan Əsəd ibni Abdullah əmrindəki əsgərləri məhv edərlər .. Yezid hirsə qapılar, Curcanlı Türklərin qanları ilə çörək yeyəcəyinə dair Allaha içir. Əsgərlərini yığaraq Curcan üzərinə gedər .. Curcan bəyi, şəhərdən çıxaraq Curcan qapısına çəkilir. 7 ay davam edən döyüşdən sonra, qala düşər .. Curcan bəyi öldürülür .. Qaladakı əsgərlər əsir alınır .. Ərəblər, daha sonra Curcan şəhərinə girərlər .. Burada da eyni şəkildə Kuteybenin etdiyi qırğına bənzər bir qırğın edilir .. Türkləri öldürərək, 4 fərsəx boyunca sağlı sollu ağaclara astırır .. Allaha verdiyi sözü yerinə yetirmək üçün, əsir aldığı minlərlə Türkü, nadir vadisindəki çayın kənarına sürüyər, orada əsgərlərinə müdafiəsiz Türkləri öldürtür .. Öldürülən türklərin qanlarını çaya axıdar .. Çayın suyu axan kanlardan, irəlidəki Dəyirmandan un və çörək etdirərək iştirak və Allaha verdiyi sözü yerinə yetirər .. Qırğından geriyə qalan qız və qadınlardan beş-də biri cariyə olaraq xəlifəyə ayrıldıqdan sonra, geriyə qalanlar əsgərlər arasında qənimət olaraq paylaşdırılar ..

40.000 Türk qətl edildi

717-ci ildən sonrakı zaman, Ərəblərin öz aralarındakı qarşıdurmalarla keçər .. Bura qədər diqqət etsəniz, ilk Ərəb hücumları başladığında Kibac hatun digər Türk bəyliklərini kömək istədiyi halda istədiyi kömək özünə verilməmişdi .. Sonra o köməyi göndermeyenler, köməyə möhtac vəziyyətə düşdülər .. Bu hadisələrdən Türklərin daha o zaman da aralarında tam bir birlik və bərabərlik təmin edə bilməmiş olduqlarını görürük .. 717-ci ildə Ömər ibni Əbdüləziz xəlifə olur..İki il sonra xəstələnər yerinə, 719da, Yezid ibni Əbdülməlik keçər .. Yezid ibni Əbdülməlik ilə Yezid ibn Mehlebin arası yaxşı deyil .. Yezid ibn Mehleb həbsə attırılır ancaq, Yezid ibni Mehleb həbsdən qaçaraq, Bəsrədə örgütlenir və Yezid ibni Abdülmelike qarşı ayaklanır .. 721de Abbas və Məsləmə adında iki komandir öndərliyində qurulan xilafət ordusu Yezid ibni Mehleb ilə döyüşər .. Bu döyüşdə Abbas və Yezit ibni Mehleb olur .. Yezite başı kəsilərək xəlifə Yezid ibn Abdülmelike yollanır .. Məsləmə, Mehlebin yaxını olan təxminən 300 adamın daha başını kəsdirərək öldürtür. Yezid ibni Mehlebin oğlu olan, Müaviyə ibni Yezidin əlində saxladığı 32 qədər Mesmele tərəfdarının başını kestirtir .. Aralarındakı döyüş, Mehleb tərəfdarlarının tamamilə yox edilməsi ilə bitər ... Mesmele, Mehlebden ələ keçirdiyi aralarında Türklərin də olduğu cariyələri Cərrah ibni Hakime satar .. Bu arada, Yezid ibni Mehlebin yerinə gətirilən yeni Xorasan valisi, Cərrah ibni Abdullah, Türkmənistanın daxili qisimlərinə bəzi hücumlar etsə də müvəffəqiyyətli ola bilməz ..

Kuteybenin ölümüylə birlikdə Türk torpaqlarına edilən akınlar köhnəsi qədər müvəffəqiyyətli ola bilməmişlər .. Bu dövrdə İslam yayılmacılığı bir duraksama içinə girər .. Xəlifə II. Ömər ibn Əbdüləziz, işğal altında olan yörelerdeki Ərəb suverenliyinin hər keçən gün bir az daha çətinləşir bir hala gəlməsindən ötəri bu bölgələrdə yaşanan gərginliyin azaldılaraq İslamın kuvvetlendirilmesine çalışır .. Özünə bağlı idarəçilərə, "Bundan belə Türk bəyliklərini hücum, hakimiyyətinin altında olan bölgələrdə gücünüzü artıraraq İslamı yaymağa çalışın "demişdir .. Ayrıca, II. Ömər, müsəlman olan xalqlardan cizyə alınmamasını istərsə də, Ərəblərin gəlirlərində əhəmiyyətli ölçüdə düşmə olmasından ötəri bu qərardan daha sonra, Türklərin Müslümanlıklarında səmimi olmadıqları bəhanə edilərək imtina .. Bu arada Xorasanda Cərrah ibni Abdullah, yerinə Əbdürrəhman ibni Nuaym təyin ..

Hakan Sulunun Göktürk Boylarının Başına keçməsi



Türklər, Ərəblərin istilasına qarşı müqavimətlərini Çindən kömək istəyərək davam etdirərlər .. Daha əvvəl Ərəblərlə əməkdaşlıq içində olan Tugsad da, 718-ci ildə Çin imparatorundan kömək istər .. Çin, Türklərə kömək göndərməz .. Türgiş Kaan Sulu, Bati Göktürk Boylarının başına keçərək, 720-ci ildə Sogddaki Türklərin Ərəblərə qarşı üsyanını dəstəkləmək üçün bir birlik göndərir .. Sulunun, Kur-Sul adındakı komandiri, Seyhun çayını keçərək, Sogda gəlir və oradakı digər türklərlə birləşərək, Səmərqəndə doğru gedər .. Ərəb valisi, Səid ibni Haris, Türkləri dayandıra və Səmərqəndə çəkilir .. Ancaq Türklər Səmerqəndı bilməzlər .. Bu arada Səid ibni Haris yerinə 721-ci ildə Xorasana Səid ibni Harasi təyin .. 722de Hişam Xəlifə olur, Səid ibni Harasiyi vəzifədən alaraq yerinə Müslim ibni Səidi atar .. Müslim ilk olaraq Afşinin xəraca bağlar .. Seyhunun keçərək bütün əkinləri və ağacları yandıraraq irəliləyər .. Bunun üzərinə Türgiş Xaqanı Sulu, Müslimin üzərinə gedər .. Sulunun üzərinə gəldiyini öyrənən Müslim geri çəkilməyə başlayır .. Seyhun çayı yaxınlığında, bir başqa Türk birliyi tərəfindən dayandırılır .. Bir tərəfdən yuxarıdan Sulunun birlikləri irəlilədiyi üçün tələsik edən Müslim, itki verməsinə baxmayaraq, Seyhun çayını keçərək Səmərqəndə çəkilir .. Bu məğlubiyyət üzərinə, Müslim vəzifədən alınır, yerinə Əsəd ibni Abdullah atanır..Esed ilk olaraq Hoten şəhərini ələ keçirərək yağmalar .. Ancaq, Türgiş hakanının Müslimi kovalamasından cəsarət edən xalq Ərəblərə qarşı ayaklanır . 726-ci ildə Türgiş Xaqanı Sulu qərarlı bir şəkildə Əsədin üzərinə gedər .. Huttalda çarpışırlar . Əsəd, Sulu qarşısında ağır bir məğlubiyyət alır ..



Bunun üzərinə 727de Əsədin vəzifədən alınaraq yerinə Esres ibni Abdullah təyin .. Esres xalq üzərində təzyiq tətbiq yoxlama qura düşünsə də müvəffəqiyyətli ola bilməz .. Bir qisim xalq Müsəlman olduqlarını söyləyərək vergi vermək istəməzlər və Turgislerden kömək istəyərlər. Türgiş Xaqanı Sulu 728-ci ildə Buxaranı zapteder .. Bu arada Esresin yerinə Cüneyt ibn Abdurrahman keçər .. Ərəblər Səmərqəndə çəkilir .. Hakan Sulu və Kur-Sul idarəsindəki Türgiş qüvvələri 729-ci ildə 58 gün müddətlə Ərəbləri Kemerce qalasında mühasirə altında tutarlar

SAYĞIN ŞİMŞƏK