COVID-19 pandemiyası və Ukraynadakı müharibə son illərdə əmtəə qiymətlərinin yüksəlməsinə səbəb olub və qlobal ərzaq təhlükəsizliyini ciddi şəkildə pozub. İndi qlobal ərzaq qiymətləri bir il əvvəlki zirvələrdən aşağı düşüb, lakin heç kim özündən razı qalmamalıdır ki, dünyada ərzaq problemləri bitmək üzrədir. Əlavə qiymət dəyişkənliyi riski yüksək olaraq qalır.

Bu barədə “Project Syndicate” yazıb.

Təhlildə qeyd olunur:

Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Qara Dəniz Taxıl Təşəbbüsünü ləğv etməsi və Ukraynada ixrac infrastrukturuna hücumları ilə taxılın qiymətləri yenidən yüksəlib. Lakin funksional olmayan ərzaq bazarları uzunmüddətli riskdir. Buğda pandemiyadan əvvəlkindən 2 dəfədən çox baha qiymətdə qalır. Üstəlik, ərzaq qiymətlərinin inflyasiyası əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrdə 5 faizdən yuxarı qalxıb, Ruanda və Misirdə isə 30 faizə qədər artıb. Qlobal ərzaq qiymətlərində daha bir sıçrayış ola bilər.

Əsl problem ondan ibarətdir ki, iri aqrobiznes firmalarının artan bazar gücü qida qiymətlərinin həddindən artıq dəyişməsinin normaya çevrilməsi riskini artırır.

Gübrə sektorunu nəzərdən keçirək. 2020-22-ci illərdə gübrə qiymətlərinin 3 dəfə artması ərzaq qiymətlərini də artırdı. Buna qismən azot gübrəsinə olan yüksək xərclər səbəb oldu və bu, təbii qazın bahalaşmasını əks etdirdi. Lakin GRAIN/IATP-nin yeni məlumatları göstərir ki, aparıcı firmalar daha az məhsul satsalar belə, öz əməliyyat mənfəətlərini 36 faizə çatdıraraq, artan istehsal xərclərini ödəmək üçün gübrə qiymətlərini lazım olandan daha çox artırıblar. Nəticədə, mənfəət nisbətləri Ukrayna müharibəsi başlamazdan əvvəl belə 3 dəfə yüksək idi.

Qlobal taxıl treyderləri eyni şəkildə daha sıx tədarükləri rekord gəlirə çevirə biliblər. 2022-ci ilin ortalarında qlobal taxıl şirkəti “Archer-Daniels-Midland” (ADM) özünün ən yüksək rüblük mənfəətini qazanıb. Onun rəqibi “Cargill” də ümumi gəlirləri 23 faiz artıraraq rekord qazanc əldə edib. Bu cür mənfəətçilik qida və gübrə sektorlarında korporativ konsentrasiyanın artması ilə mümkün olur. ADM və “Cargill” dünya taxıl bazarının təxminən 70-90 faizinə nəzarət edən “Bunge” və “Dreyfus” ilə birlikdə dörd “ABCD” firmasından ikisidir. Birləşmiş Ştatlarda azot gübrə istehsalının 75 faizi və qlobal miqyasda kalium gübrə bazarının 72 faizi yalnız bu dörd firmanın payına düşür.

Onilliklər boyu davam edən birləşmələr və satınalmalar sayəsində bu cür firmalar böyük həcmdə bazar məlumatlarını toplamaqla yanaşı, tədarük zəncirində yuxarı və aşağı təsirlərini genişləndirə biliblər. İndi, əmtəə nəhəngi “Glencore”-nin taxıl qolu olan “Bunge” və “Viterra” arasında təklif olunan 34 milyard dollarlıq birləşmə, soya və kanola emalının və Amerikada paylanmasının daha da konsentrasiyası deməkdir.

Aparıcı aqrobiznes şirkətləri neft bazarlarında OPEC-in roluna bənzər nəhəng təchizat idarəçiliyi və qiymət təyinetmə gücünə malikdirlər. Onlar bundan istifadə etməkdən qorxmurlar: 1970-ci illərdə və 2008-11-ci illərdəki bazar turbulentliyinin əvvəlki epizodları da gübrə və taxıl ticarəti sektorlarında yüksək gəlirlərə səbəb olub. 2021-ci ildə dünyanın ən böyük gübrə şirkəti olan “Nutrien” ABŞ tənzimləyicilərinə etiraf edib ki, onun “daha yüksək satış qiymətləri daha yüksək xammal xərclərini və aşağı satış həcmini kompensasiya edir”.

Gəlirlərinin 60 faizini ərzağa xərcləyən dünya yoxsulları üçün ərzaq qiymətlərindəki inflyasiyanın hər faiz bəndi dağıdıcı ola bilər. Ərzaq və gübrə üçün yüksək idxal xərcləri də bir çox aşağı və orta gəlirli ölkələrin son 60 ildə ən pis borc böhranı ilə üzləşməsinin səbəblərindən biridir.

Fermerlər isə əsasən ərzaq qiymətlərinin yüksəlməsindən faydalana bilmirlər, çünki əsas etibarilə böyük bazar gücünə malik böyük firmalar tərəfindən təmin edilən giriş-əmtəə xərcləri əmtəə qiymətlərindən daha sürətlə yüksəlir. İndi “farmgate” (satış) qiymətləri kəskin şəkildə aşağı düşür və borcun artması səbəbindən (faiz dərəcəsinin artması səbəbindən) bir çox fermerlər ayaqda qalmaq üçün mübarizə aparırlar.

Rusiyanın Ukraynadakı hərəkətləri buğda fyuçerslərinin yenidən yüksəlməsinə səbəb olduğundan, ərzaq qiymətlərinin xəbərdarlıq edilmədən qalxa biləcəyi aydın olur. Daha çox sarsıntıların olacağına şübhə yoxdur. Əgər bir neçə şirkət hələ də dünyanın qida sistemləri üzərində belə hədsiz gücə malik olsa, nəticələrin daha da ağırlaşacağı ehtimalı var. Buna görə də hökumətlər növbəti böhran gəlməmişdən əvvəl stimulları dəyişdirmək üçün hərəkətə keçməlidirlər.

Aqrobizneslərin gözlənilməz mənfəətlərinə vergi vermək və vəsaitləri iqlimə davamlı qida sistemlərinə yenidən investisiya etmək üçün məcburi çağırışlar edilib. Həddindən artıq birləşmə və satınalmaların qarşısını almaq üçün rəqabət siyasətinin gücləndirilməsi ilə yanaşı, fermer qruplarının tələb etdiyi kimi, gübrə qiymətlərinin artırılmasına hökumətin nəzarəti də lazımdır. Hökumətlər onilliklər ərzində etməkdən çəkindikləri şeyi - inhisarları parçalamaq üçün addım atmağı düşünməlidirlər.

“Bunge-Viterra” birləşməsi, həqiqətən, hansı növ konsolidasiyanın ictimai maraqlara uyğun olduğunu qiymətləndirmək və aydın mesaj göndərmək üçün ideal fürsət təqdim edir: ərzaq böhranlarından mənfəət əldə etmə dözülməzdir! //Reyting.az//