Çoxsaylı Rusiya ordu hissələrinin Donetsk vilayətinin Liman şəhəri yaxınlığında mühasirəyə düşməsilə bağlı “Liman” sözü bütün dünya mediasının hərb xəbərlərində tez-tez səslənir. Mühasirəyə düşənlərin sayı 1 500-5 500 arası deyilir, bu günə qədər müharibədə Ukrayna silahının ən böyük qələbəsidir! Слава Украiнi! Героям слава!
Amma mən ayrı söhbət eləmək istəyirəm.

“Liman” sözü də tatar-türk sözü, Ukrayna ərazisində çoxsaylı türk kökənli toponimlərdən biridir.
Sözün bir neçə mənası var, hamısı da dənizlə bağlıdır.
1. Okean, dəniz və göl sahilində gəmilərin dayanması, yük vurub-boşaltması üçün yararlı, körpü, kran, rels və s. qurğuları olan yer, məkan. İndi ingilis “port” sözü daha çox işlədidilir, Port-Baku, aeroport və s.
Ədəbi misal: “Bu gün Bakı limanında xeyli qağayı sahil boyunca gəmilərin üstündə süzüb qıy vururdu”. Hüseyn Abbaszadə.
Haşiyə. Rəhmətlik Hüseyn müəllimin ədəbi yolumun başlanğıcında mənə kömək eləməsi haqqında hələ ayrıca yazacağam, 100 illiyi yaxınlaşır.
2. "Liman"ın ikinci mənası - körfəz.
3. Sahil boyu dəniz suyunun qurunu, məsələn, çay dənizə töküləndə, yayıldığı ərazini basması nəticəsində əmələ gələn dayaz dəniz körfəzi.
Türk dilləri sözü yunan dilindən, “limen”dən götürüb.

Amma Ukraynada, Krım ərazisində vaxtilə, antik dövrdə qədim yunanlar yaşasa, ellinistik dövlətlər olsa da, yerin adı məhz limandır, limen deyil. Yəni ukraynalılar məhz tatarlardan götürüblər.
Ukrayna vikisinə inansaq, qəsəbə XVII yüzilliyin sonlarında İzyum (Üzüm – bu yer adı haqqında bir dəfə yazmışam) alayının kazakları tərəfindən salınıb, o vaxtlar zəifləmə çağlarını yaşayan tatarlara qarşı orada kazakların keşik səngərləri, istehkamları vardı. Sonradan böyüyüb şəhər olub, indi önəmli dəmiryol qovşağıdır.
Ukraynalılar kazaklara “kozak” deyir.

Haşiyə. 1970-ci illərin ikinci yarısında yuniorlar arasında boks üzrə Bakı çempionu Vladimir Kozak vardı, yüngül çəkidə. "Burevestnik"in zalında məşq edirdi, mən də ora bodibildinq məşqləri eləməyə gəldim. Tale elə gətirdi ki, trener Raçik Aslanyan məni, cəmi 1-2 ay boks məşqlərinə də qoşulan adamı Bakı çempionunun sparrinqinə çıxardı - məşq döyüşünə. Hələ yaxşı ki, yuniorların norması olan 2 dəqiqəlik 2 raund, özü də xüsusi meşin dəbilqələrdə ki, ağır zədə olmasın. Eyni çəkidəydik, mənim 25-26 yaşım vardı, onun 17-18. Babat çırpdı məni o Kozak, dodaqlarım şişmişdi, içəridan qançır idi. Bu barədə də yazmaq istəyirəm, maraqlı döyüş idi. Əslində o zalda məşqlərimlə bağlı bir "Nokaut" adlı hekayəm var, "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində, 70-cilərin sonlarında dərc olunub.
Kazaklar haqqında da hələ yazacam, birinci hissəsini çap elədiyim “Əsirliyin nəfəsi” xatirə hekayəsində, 1991-də helikopterlə Kərəmli kəndindən Ağdama qayıdan zaman Stepanakert söhbəti düşəndə, əsirlik təhlükəsi yarananda orada kazak zabit də da vardı, önəmli rolu oldu.

Maraqlı məqam da odur ki, türk kökənli sözlər Krıma osmanlılardan əvvəl gəlib. Çünki Krım xanları Çingizlilərin bir qoludu, Krım Qızıl Ordunun tərkibində olub, Qızıl Ordu parçalanandan sonra müstəqil xanlıq elan ediblər. Osmanlı imperiası isə Krıma 1475-də gəlib, yalnız sahil şəhərləri və dağlıq yerləri tutdu. Qalan ərazilər Krım xanlarında qaldı, onlar da sultanların vassalı oldu. 300 il sonra, növbəti rus-türk hərbini sonuclayan Küçük-Qaynarca müqaviləsiylə hər iki imperia Krım xanlığının işinə qarışmamaq öhdəliyi götürdü.

İngilis şərqşünası Kanninghəm,- Bosvort da olabilər, yaddaşa etibar yox, - "Müsəlman sülalələri" kitabında yazır ki, Krım xanları sülaləsi dünyada ən uzun sürən sülalədir, həm islam, həm də xristian aləmində. Cavanlıqda oxuduğum o kitabı gərək tapım, yenidən oxuyum, orada çox maraqlı faktlar, adlar var, 1970-cilərin sonu, 80-cıların əvvəlində qulağımda qədim, unudulan, amma hətta xatirəsi də şirin mahnı kimi səslənirdi - məmlüklər, Bürcülər, Bəybars, Aybəy, Krım xanları Dövlət-Gəray, Səadət-Gəray, Səlamət-Gəray, İnayət-Gəray, Qara Qaplan-Gəray... O vaxt yazmaq olmazdı, çox danışmaq da məsləhət deyildi, amma indi yazmaq olar, yazmaq isyəyirəm.

P.S. Görürsüz də, yaşım 70 yaxınlaşsa da, - bir aydan az qalıb, - ədəbi planların azalmayıb, artıb. Jurnalistika öz yerində. Qonşularımızın "qədimlik", "mədənilik" xəstəliyinin qaynaqları barədə tarixi-analitik yazı yazmaq da var planlarımda, məsələ göründüyü kimi sadə deyilmiş, ciddi mənbələrdən öyrənmişəm.
Allah sizin hamınıza və əzizlərinizə ömür versin, əziz dostlar, oxucular! Mənə də sizə verənin yarısını, 1/3-ni.
Çingiz Sultansoy
Teref.az