XIX ƏSRİN ortalarında Avropa alimləri öyrəndilər ki, Ellada folklorunun, dini inanclarının tarixi kökləri şərqdən gəlir. Özlərini beni-kadm, yəni şərq oğulları adlandıran nəsillər TROYANIN işğalından qabaq Olimp dağını tutmuş, qədim yunan mədəniyyətinin əsasını qoymuşdur. Həmin nəsillərdən biri, bəlkə də ən birincisi əslən Azərbaycandan olan ARAN MÜDRİKLƏRİ idi.
ARAN NƏSLİ e.ö. IV minilliyin ortalarında Qam (kahin) və quş (qartal) nəsilləri ilə birlikdə Misiri tutmuş, ilan və kərtənkələ ilə qidalanan yerli aborigenləri səhraya qovaraq Nil vadisində ilk dövlətçiliyin və mədəniyyətin əsasını qoymuşdur.
ARAN nəslinin müdrikləri e.ö. III-II minillikdə hələ Misirdə ikən neçə-neçə elmi kəşfə imza atmış, h`eroqlif yazısını yaratmışdır. İ.İ.Şopen kahin Manetona (e.ö. III əsr) və İosif Flaviyə (I əsr) istinadən hələ 1866-cı ildə yazırdı: “Qədim yunanlar h`eroqlifləri kəşf edən və çoxlu sirlərin üstünü açan Aranın adını Arey şəklində öz dillərinə tərcümə etdilər”.
İ.İ.ŞOPEN onu da əlavə edir ki, Aran adının kökündə ar, er sözü durur. Ar Aran dilin buğaya, er ümumiyyətlə, erkək cinsinə deyilirdi. MAHMUD KAŞĞARLI yazır ki, ar arqu dilində buğa deməkdir.
ARAN cəngavərləri qədim yazılı kitabələrdə er adlandırılır. Er dilimizdəki erkək sözünün köküdür. H`Eroqlif Er nəslinin yaratdığı yazı növü deməkdir. Sonra bu söz AVROPA xalqları tərəfindən erot, erik, erotika formalarında mənimsənildi.
YUNANLAR kişi qüdrətinin və gözəlliyinin timsalı olan ERİ ERİK, anası Ananı Aprodita adı ilə öz panteonlarına daxil etdilər. ELLADANIN kahin qadınları xalqı inandırırdılar ki, ER qadınların sevimlisi kimi yaşayır, qocalanda yenidən dönüb, cavan oğlan olur.
E.ö. III ƏSRDƏ Ptolemey dövründə yaşamış Misirin baş kahini Manetona görə, gözəl Er Aran nəslindəndir. Vaxtilə feldmarşal Paskeviçin elmi-mədəni işlər üzrə müşaviri olan İ.İ.ŞOPEN yazır ki, həmin Erin övladları indiki türklərdir.
GÖZƏL ERİ yalnız yunanlar yox, indiki Türkiyə ərazisində yaşayan bir çox qədim xalqlar öz gözəllik timsalına çevirmişlər. Onlar bu Aran alpını Gegecik Er adlandırırdılar. Gegecik türk dillərindəki gökçək, göyçək sözlərinin arxaik variantıdır.
ARAN NƏSLİ Misirdən sonra Kənan torpağını tutdu. Yunanlar çoxlu palma ağacı bitdiyinə görə, Yusif, Kənanın soydaşlarının ölkəsini FİNİKİYA adlandırırlar. Finikiyanın Çor (sami dilli kitabələrdə Sur) və Şad (Sidon) şəhərləri Aran nəslinin hakimiyyəti illərində qədim dünyanın böyük ticarət mərkəzlərinə çevrildi. İqtisadiyyatın, ticarətin inkişaf etdiyi o illərdə ŞƏKLİ və fikri yazılar Aralıq dənizi hövzəsində milyonlarla gəlir-çıxarı hesablayan sövdəgərlərin işinə yaramırdı. Elə bir yazı növü lazım idi ki, səsləri və rəqəmləri dəqiq formada ifadə etsin.
ARAN müdrikləri belə bir problemi aradan qaldırdılar. Dünyanın ilk hərflərini yaratdılar. Arximandrit İeronim (331-420) yazır: – Aran Beotiyanı tutub, adalarda ticarət koloniyaları yaratdı. 22 hərfdən ibarət Finikiya əlifbasını İONİYAYA apardı. Troya müharibəsi ərəfəsində ioniyalalılar həmin əlifbaya 3 hərf artırıb onu qədim yunan əlifbasına çevirdilər.
İSTƏR-İSTƏMƏZ düşünürsən: – Görəsən, nəyə görə rus, ingilis, fransız alimləri 1500 il bu kəşfin kimə aidliyi barədə susmuşlar? İmkan verməmişlər ki, tədqiqat əsərlərində lazımınca ƏSASLANDIRILAN həmin kəşfin sahiblərinin adı dərsliklərə salınsın? Sualın cavabı üstündə çox da düşünməyə dəyməz. Çünki hər iki ƏLİFBANIN yaradıcıları onların yox, bizim əcdadlarımızdır. Fransız alimi Q.Maspero 1911-ci ildə yazırdı: – FİNİKİYA əlifbasını Aran kəşf etmiş və İoniyaya gətirmişdir. Bu faktı qədim dünya tarixçilərinin demək olar ki, hamısı B.A.TURAYEV, Vilhelm Vaqner, Henrix Qrets və b. bilirdilər. Ancaq ARANI yəhudi mənbələrində olduğu kimi, beni-Kadm şərq oğlu adlandıraraq diqqəti yayındırırdılar. Yalnız A.Trarevski yazır ki, BENİ-KADM Aranın adı yox, ləqəbidir.
ARAN nəslinin patriarxları demək olar ki, bütün mənbələrdə cəsur Aran və müdrik Aran adlandırılır. Çünki onlar həm düşüncə adamları, həm də qılınc və qol sahibləri idilər. Aran nəslindən yalnız Misir, Finikiya və Albaniya şahları çıxmamışdır. Böyük Makedoniya fatehi İSGƏNDƏRİN anası Aran nəslindən idi.
BİZİM ALPLIQ və ərənliklə dolu keçmişimiz tarixin qaranlıq səhifələrinə qızıl hərflərlə yazılmışdır. Yeni tədqiqat əsərlərimizlə biz o qaranlıqları işıqlandırmalı, övladlarımıza BABALARIMIZI TANITMALIYIQ.
İLHAMI CƏFƏRSOY.
AMEA Dilçilik İnstitutunun
Qədim Dillər və Mədəniyyətlər
şöbəsinin müdiri, Filologiya üzrə
elmlər doktoru.
TEREF