Lent.az bəstəkar Cavanşir Quliyevlə müsahibəni təqdim edir.

– Cavanşir müəllim, Azərbaycandan kənarda yaşayan soydaşlarımız çoxdur: biznesmenlər, iri və xırda ticarətçilər, adi insanlar... Amma bir sənətkarın vətəndən uzaqda yaşaması və onun qürbətdə keçirdiyi hisslər daha maraqlıdır.

– Xaricdə yaşayan azərbaycanlılardan kimsə sizə desə ki, mən orda xoşbəxtəm, Azərbaycana da gəlmək istəmirəm, inanmayın. O adam xəstə deyilsə, psixi problemləri yoxdursa, sağlamdırsa, deməli, yalan deyir və sadəcə, özünü sındırmaq istəmir.

Oradakı işlərimin hamısı yolundadır, heç bir problemim yoxdur. Yaradıcılıqla məşğul olmaq üçün hətta burdakından daha çox vaxtım olur. Niyə? Çünki Azərbaycanda o qədər tədbirlər olur, televiziya və radio verilişləri, müsahibələr, toplantılar, iclaslar vaxtımı çox alır. Amma Kiprdə elə deyil. Vaxtım boldur, sakitəm, yazı-pozumla rahat məşğul ola bilirəm.

Kipr, əslində, yad yer deyil. Onlar da bizim xalqdır, bizim millətdir. Eyni dildə danışırıq, bizi də çox istəyirlər. Hətta bizi Türkiyə türklərindən daha çox sevirlər. Amma buna baxmayaraq, məndə qəribçilik var, darıxıram.

– Vətəndən ötrü darıxanda özünüzü nə ilə ovudursunuz?

– Ovunmaq mümkün deyil. Şəkillər, fotolar görmək istədiyin yerin əvəzini vermir. Düzdür, internet imkanları var ki, ürəyin istəyən insanla danışasan. Amma bəs eləmir. Bəzən ürəyin istəyən adama təkcə danışmaqla yox, əlinlə də toxunmaq istəyirsən.

– Böyük bir ömür yaşamısınız, xeyli insan görmüsünüz, gözünüzün qarşısında nə qədər hadisələr baş verib, saysız-hesabsız musiqilər yazmısınız... Bəs yaşın bu mərhələsində həyat sizin üçün nəyi ilə əhəmiyyətlidir?

– Hər yaş kəsimində həyatın mənası insan üçün dəyişir. Gənclikdə başqa cür olur, orta yaşda başqa cür, qocalıqda başqa cür. Mən hiss edirəm ki, ömrün üçüncü hissəsinin ortalarındayam. Gəncliyimdə və orta yaş təbəqəsində mənim üçün maraqlı olan şeylər artıq əhəmiyyətini, önəmini itirib. İndi elə yaşdayam ki, bu ərəfədə insan öz həyatının mənasını axtarır. Mən bu dünyaya nəyə gəldim? Missiyam nədir? Nə etdim? Nə etmədim? Bu sualları düşünərkən insan önəmsiz şeylərə vaxt sərf etmək istəmir, əsas işi ilə məşğul olur.

Bu günə kimi 1000-ə yaxın mahnı yazmışam. Yazırdım, oxuyurdular, hər şey gözəl idi. İndi isə bütün qüvvəmi önəmli hesab etdiyim əsərlərə sərf edirəm. Tamamilə başqa tip musiqilərə vaxt ayırıram. Bu əsərlər isə sifariş deyil ki, 5-10 dəqiqəyə yazasan. Bunlar çox vaxt tələb edir. Bu gün mənim üçün ən önəmli şey o əsərləri bitirməkdir.

– Başqa tip musiqilər deyərkən, nəyi nəzərdə tutursunuz?

– Mən 11 ildir Kiprdəyəm. Bu illər ərzində üç balet yazdım.

– Balet başqa tip musiqidirmi?

– Təbii, hamı bilir, balet yeni tip deyil. Amma mənim Azərbaycanda eləmədiyim şeydir. “Necib Fazil” oratoriyası yazdım. Bir saatlıq əsərdir.

– Nə üçün, məsələn, Müşfiq yox, Necib Fazil oratoriyası yazdınız?

– Doğrudur, adama deyərlər, şair şairdirsə niyə o boyda Müşfiqdən yazmırsan? Bunu mən də düşündüm və qərara gəldim ki, Müşfiq oratoriyası da yazım. İndi librettosu ilə məşğulam. Özü də faciəvi bir tale yaşamış şairdən söhbət gedir. Heç bir günahı olmayan, gənc insanın boynuna daş bağlayıb sevdiyi, şeirlər yazdığı dənizə göməsən. Müşfiqin ölümünü dünyada ən ədalətsiz ölüm hesab edirəm.

– Siz bir dəfə rep musiqisi haqqında danışarkən demişdiniz ki, Azərbaycan sənətçilərinin 95 faizi şəxsiyyətsizdir. Rep isə etiraz musiqisidir. Buna görə də bizimkilər rep yaza bilməzlər.

– Bəli, demişəm. Sözümü yenə də təsdiqləyirəm: Azərbaycan sənətçilərinin 95 faizi şəxsiyyətsizdir. Rep Amerikada yaranıb. O zamankı gənclərin Amerika həyat tərzinə etiraz formalarından biri olub. Yəni o replərin sözləri əsasən, etiraz üzərində qurulmuşdu. Orda sevgi, məhəbbət yox idi. Ona görə də tez bir zamanda yayıldı, populyar oldu.

Bizdə də repə cəhd edənlər oldu, amma yayılmadı. Bizimkilər sevgidən, məhəbbətdən yazdılar. Məhəbbətdən, sevgidən rep yazmaq gülməlidir. Rep başqa şeylər üçün yaranmışdı, bizimkilər isə onu eləmədilər. Bəlkə eləyə bilmədilər, qorxdular. Azərbaycanda ilk olaraq repi mən elədim. Amma təcrübə kimi elədim. Şəxsi yaradıcılığım kimi heç yerdə göstərmirəm. Sabirin “Bəhri təbil”ini və Axundovun “Lənkəran xanın vəziri” pyesində bir şeir var, onu rep elədim. Sonra davam eləmədim, çünki rep mənim yaradıcılıq sahəm deyil.

– Azərbaycanda da reperlər var. Elşad Xose, Anar Nağılbaz, rəhmətlik Hüseyn Dərya... Onların yazdıqları rep deyildi?

– Hamısı məişət reperləridir, çünki tənqidləri məişət səviyyəsində idi. Sosial etiraz yox idi. Bizim reperlərin etirazları bilirsiniz hansı səviyyədə idi? Tramvay vaxtında gəlmədi, avtobus gecikdi, maşın yolu kəsdi, sular partladı və s. Belə rep olmur. Köklü şəkildə sosial etiraz olmadı, ona görə bizdə rep alınmadı.

Amma Anar Nağılbaz ağıllı oğlandır, savadlıdır. Onun etirazı ümumiləşdirmək bacarığı vardı. Nəsə eləyə bilərdi. Daha niyə eləmədi, deyə bilmərəm.

– Sənətçi üçün şəxsiyyət deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz? Sosial problemlərə etiraz insanda şəxsiyyət yaradır?

– Biz bilirik ki, sənətkar ziyalı zümrəsinə aiddir. Düzdür, ziyalı zümrəsi təkcə sənətkarlardan ibarət deyil. Orda həkim də var, müəllim də var və s. Amma belə qəbul olunub ki, sənətkar ziyalı olmalıdır. Ziyalı da o adama deyirlər ki, özünü yox, xalqını, millətini, vətənini, cəmiyyətini düşünür. Bizim sənətçilərin içərisində nə qədər belə adam var? Bax, o adamları mən şəxsiyyət hesab edirəm. Şəxsiyyət odur ki, mövqeyi var və mövqeyini də heç nəyə dəyişmir. Bizim sənətçilərin cibində pasportu var, amma mənəvi kimliyi yoxdur. Bəzilərində isə bir neçə kimlik var.

– Şərqdə ədəbiyyat saraylarda yaranıb, formalaşıb. Nizami Gəncəvi hökmdarların sifarişi ilə poemalar yazıb, onları tərif edib. Yaxud, Selincer böyük əsərlər yazıb, amma ömür boyu ağzını açıb sosial problemlər haqda bir kəlmə də söz deməyib. Kafka da eyni cür. İndi sizin düşüncənizə görə, bu insanlar şəxsiyyətsiz olublar?

– Mən hesab eləyirəm ki, şəxsiyyət sözünü deməlidir. Amma Kafka deməyibsə, təbii ki, o, gözümdən düşmür. Onun sənətinə hörmət edirəm. Demirəm hamı nəsə deməlidir. Mən sadəcə, mövqeyi olanlara şəxsiyyət deyirəm.

İkincisi, mən Nizamidən, Füzulidən yox – onlar bizlə Allahın arasındadır, mən isə bizim aramızda olanlardan danışıram. Söhbət yerdə gəzənlərdən gedir. Min il bundan qabaq yaşamış Nizamiyə indiki həyatın tələbləri, qanunları ilə yanaşmaq, müqayisə etmək olmaz. O vaxtın qaydaları belə idi ki, şair əsərə başlayanda öncə Allahı tərif eləməli idi, sonra hökmdarı. Bundan sonra əsərə keçməli idi. O demək deyil ki, Nizami padşahı tərif eləyirdisə, onu həqiqətən sevirdi. Sadəcə, qayda belə idi, ona görə eləyirdi. Bilmirəm, bəlkə doğrudan da sevirdi. Mən Nizaminin, Füzulinin və başqalarının şəxsiyyətini əsərlərində görürəm, yazdıqlarında görürəm, insanlara göstərdiyi doğru yolda görürəm...

– Bəzən muğamı tənqid edirlər. Yazırlar ki, muğam bizim milli musiqimiz deyil, gəlmədir. Ona görə başa düşülmür, anlaşılmır...

– Hər şey hardansa harasa gəlir. Və hər şey davamlı olaraq dünyanı gəzir. Muğam da təfəkkür olaraq, ola bilsin, nə zamansa Azərbaycana hardansa gəlib. Ola bilsin, muğamı bura Ərəbistandakı, yaxud İrandakı azərbaycanlı gətirib. Nə vaxt? Bunun dəqiq tarixi bilinmir. Amma bu gün mövcud olan muğam artıq Azərbaycan muğamıdır.

İkincisi, lap tutaq ki, muğam milli musiqimiz deyil, gəlmədir. Hə, nə olsun? Evində işlətdiyin bilgisayar da gəlmədir. Bəs niyə gəlmələri ayırırsan? Bilgisayar gəlmə ola bilər, muğam ola bilməz?

– Analogiya nə dərəcədə doğrudur? Bilgisayar hara, muğam hara?

– Tamam, o zaman kinofilm, teatr, opera, simfonik orkestr, caz, estrada sənəti bizdə yaranıb? Yox. Muğam mürəkkəb sənətdir. Və mürəkkəb olduğuna görə, hamının onu dinləmək məcburiyyəti yoxdur. Zər qədrini zərgər bilər. Muğam zərdir. Onu zərgərlər dinləməlidir. Muğam gənclik musiqisi deyil. Daha çox yaşlaşanda, müdrikləşəndə muğam dinləmək istəyirsən. Muğam ağır musiqidir, ağır sənətdir, aramlıdır, ləngərlidir, sakitdir. Muğamı nə yaxşılaşdırmaq, zənginləşdirmək, nə də korlamaq mümkündür. Çünki ələ gəlmir.

– Axı cazla muğamı sintez eləyirlər. Bəs necə mümkün olur? Bir neçə dəfə Alim də oxuyub.

– Onlar sintez deyil. Sadəcə, bərabər, yan-yana ifadır. Sintez odur ki, iki şeyi qarışdırırsan, ortaya üçüncü şey çıxır. Ümumiyyətlə, cazla muğamın sintezi mümkün deyil. Çünki fəlsəfələri, estetik platformaları, meyarları fərqlidir. Sintez zamanı əsas konflikt estetikada çıxır, musiqinin özündə yox.

– Cavanşir müəllim, istedadlı erməni bəstəkarlarından kimləri tanıyırsınız?

– Terteryan. Rəhmətə gedib, amma çox istedadlı bəstəkar idi.

– Ümumiyyətlə, erməni musiqisi varmı?

– Erməni musiqisi kilsədə var. Yalnız erməni kilsəsinin içində oxunan musiqi ermənilərindir. Amma toylarda, restoranlarda oxunan musiqilər ətraf xalqlarındır. Çünki ermənilər o coğrafiyada tək xristian xalqdır, ətrafları yüz illərlə müsəlman olub. Müsəlman xalqların yeməyi də, içməyi də, məişəti də, musiqisi də yavaş-yavaş ermənilərə də keçib. Çünki onlarla bir yerdə yaşayıblar. Başqa cür mümkün də deyil. Əgər ətrafın müsəlman xalqlardırsa və bu da yüz illərlə davam eləyirsə sən təsirsiz qala bilməzsən, mütləq qarışacaqsan. Amma harda qarışmır? Kilsədə. Çünki kilsə qapalı yerdir, müsəlman ora girmir. Ona görə deyirəm ki, əsl erməni musiqisi kilsədə oxunur.

– Deməli, kilsədən kənarda oxunan musiqilər oğurluqdur?

– Oğurluq niyə olur? Musiqi əşya deyil ki, oğurlasınlar. Ətraf xalqların musiqisidir, xoşları gəlir, oxuyurlar.

– Bəs tez-tez xəbər yayılır ki, erməni “Sarı gəlin”i yenə oğurladı.

– Sovet vaxtı erməni bəstəkarları ilə dəfələrlə görüşümüz olub. Konstantin Petresyan adlı bir erməni bəstəkarı vardı. Ona dedim sən musiqiçisən, gəl görüm bir “Sarı gəlini” çala bilirsən? Bacarmadı. Dedim bəs çala bilmədiyin şey haqqında niyə fikir yürüdürsən? Sonra mən özüm çalıb göstərdim. Hər mahnının hansı xalqa mənsub olduğu o mahnının içində var. Sadəcə, analiz eləmək lazımdır. Hansı xalqa mənsubluğu mahnının quruluşunda, skeletindədir. Ermənilər çox yaxşı bilirlər “Sarı gəlin” kimindir. Ona görə də heç nə danışmırlar. Sadəcə, xoşlarına gəlir, ifa edirlər. Qoy eləsinlər, burda pis bir şey görmürəm.

– Hərdən himnimizi də tənqid edirlər. Sözlərini də, musiqisini də.

– Fakt gətirmək lazımdır. Sözlərdə zəiflik nədədir? Və əsaslandırılsın. Sonra da alternativ himn göstərilsin. Ən vacibi isə harda yazılıb ki, himnin sözləri güclü olmalıdır? Belə bir qanunmu var? Himn siyasi atributdur. Dövlətin rəmzlərindən biridir. Azərbaycanın indiki himninə də iki dövlət parlamenti qərar verib. Biri o vaxtı, biri indi. Qardaşım, nə istəyirsiniz?

Çox maraqlıdır, Fazil Mustafa ilə Araz Əlizadə başqa-başqa adamlardır, amma himnə nifrətdə birləşdilər. Heç yerdə yazılmayıb ki, dövlətin himni qəşəng, bərli-bəzəkli sözlərdən ibarət olmalıdır.

– Bəs himnin əsas göstəricisi nədir? Himn necə olmalıdır?

– Himni millət rahat oxumağı bacarmalıdır. Birinci sinif uşağı da himnimizi əzbər bilir. İkincisi, siyasi qərarla himn kimi qəbul olunmalıdır. O da olunub. Araz Əlizadə deyir ki, himnə qulaq asanda adam dəsmal götürüb ağlamaq istəyir. Deyirəm, mən də qulaq asanda rəqs eləmək istəyirəm. İkimiz də Azərbaycan vətəndaşıyıq, ikimizin də danışmaq haqqı var.

İnternetdə dünyanın bütün dövlətlərinin himninə qulaq asmaq mümkündür. Cəmi bir-ikisi, ola bilər, bizimkindən qulağa daha xoş yatır. Mən tənbəllik eləməyib, yüz yetmiş neçə himn dinləmişəm. Azərbaycanın himni siyahıda başlarda durur.

– Bəs sizcə, Fazil Mustafa, Araz Əlizadə himni niyə tənqid edir, məqsədləri nədir?

– Mənə elə gəlir ki, onlar sifariş yerinə yetirirlər. Bəzi qüvvələr yaman qısqanır Rəsulzadənin əsəri olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini və onun atributlarını. Bəlkə də özləri himnin müəllifi olmaq istəyirlər, tarixə düşmək istəyirlər. Fazil Mustafa müxalifətçi deyil. Fazil Mustafa hansı keyfiyyətlərinə görə millət vəkilidir? Bir düşünün. Bu təfəkkürdəki adamdan müxalifətçi olar?

– Söz düşmüşkən, bəs dostunuz Ramiz Rövşəni hansı keyfiyyətlərinə görə müxalifətçi sayırlar?

– Ramiz müxalifətçi deyil, vətəndaşdır. Mən də müxalifətçi deyiləm. Heç vaxt da heç bir partiyanın da üzvü olmamışam. Heç vaxt deməmişəm mən filan ideologiyaya qulluq edirəm. Ramiz də deməyib. Nə də mənim haqqım yoxdur ki, kimisə partiya üzvü olduğuna görə tənqid eləyim. Mən yalnız kiminsə hərəkətlərini tənqid eləyə bilərəm. Ramiz Rövşən isə yenə deyirəm, vətəndaşdır. Nəyi əyri görür, deyir ki, əyridir, nəyi düz görür, deyir ki, düzdür.

– Maraqlıdır, Ramizin son 14 ildə bir dənə əyri şey gördüyünü deyə bilərsinizmi?

– Fazil Mustafa millət vəkili yerini, yəni dövlətin kürsüsünü tutur, amma Ramiz heç bir yer tutmur. Fazilin iddiası, partiyası var, partiya başqanıdır, amma Ramizin heç bir partiyası yoxdur. Fazil siyasətçidir. Ramiz isə şairdir, bu gün belə deyə bilər, sabah başqa cür danışa bilər. Niyə Fazillə Ramizi müqayisə edirsiniz? Ümumiyyətlə, susmaq da Ramizin haqqıdır. Çünki nə partiyası var, nə dövlət vəzifəsi, nə də ictimai vəzifəsi.

– Axı Ramiz Rövşən də siyasi tribunalarda olub, Milli Məclisə namizədliyini verib. Müsavat Partiyası, Ziyalılar Formu və s. Bunlar iddia deyil?

– Tribunada Fatmanisə xala da çıxış eləyib, hər tribunaya çıxan siyasətçi olur? İkincisi, Ramiz heç vaxt Müsavat Partiyasının üzvü olmayıb. Ziyalılar Forumu isə siyasi təşkilat deyil.

– Müsavat Partiyasının himninin sözlərini Ramiz Rövşən yazıb, musiqisini isə siz. Amma deyirsiniz ki, heç birimiz oranın üzvü deyilik. Üzv olub-olmamaq formal bir şeydir.

– Bəli, Müsavat Partiyasının, bir də ADP-nin himinin musiqisini mən yazmışam. Amma ADP-yə yazdığım musiqini geri aldım.

– Nə üçün?

– Bir dəfə ADP-də yarızarafat demişdim ki, sizin partiyanın hər hansı bir hərəkəti xoşuma gəlməsə, himni geri çağıracam. Güldülər, elə bildilər zarafat eləyirəm. Üstündən bir müddət keçəndən sonra gördüm partiya funksionerlərindən biri dedi, İsa Qəmbər KQB-nin agentidir. Mən də dedim, İsa Qəmbərin KQB agenti olduğunu isbat eləyin. Dedilər, zamanı gələndə isbat edəcəyik. Dedim, onda mən də zamanı gələndə himni sizə geri verərəm, mənim musiqimdən istifadə etməyinizi istəmirəm.

– Görəsən, Müsavat Partiyasının yanlış hesab etdiyiniz bir hərəkəti olsa, onun da himnini əllərindən alacaqsınız?

– Hər bir partiyanın amalı xalqa, millətə qulluq eləmək və sonucda hakimiyyətə gəlməkdir. Özü də doğru yollarla, siyasi mübarizə nəticəsində, daha pərdəarxası oyunlarla yox. Əgər bu yolda Müsavat Partiyasının yanlış hesab etdiyim addımları olsa, təbii ki, himni onlardan da geri alacam.

– Yeri gəlmişkən, Müsavat Partiyasında baş verən son hadisələr, bölünmələr, üzvlərin bir qisminin istefası sizə necə təsir elədi?

– Yaxşı təsir eləmədi. Özəlliklə, müxalifət partiyasının bölünməsi birbaşa zəifləməsi deməkdir. Səbəbini bilmirəm və heç bir tərəfdə də deyiləm. Ancaq bilirəm ki, partiya ilə bağlı mətbuata çıxan söhbətlər buz dağının üstüdür, əsas şeylər suyun altındadır. Suyun altını bilmək üçün gərək partiyanın kulislərinə gedəm, ordan öyrənəm. Ona da vaxtım və niyyətim yoxdur. Qəti fikir deyə bilmərəm, amma bir şeyi deyim ki, bölünməni təəssüf hissi ilə qarşıladım. Bölünənlərin hər biri sanballı adamlardır, hər biri partiyaya ağırlıq gətirirdi.

– Maraqlıdır, Cəmil Həsənli prezidentliyə namizədliyini verəndə çoxları ona irad tuturdu ki, ləhcədə danışır. Siz də ləhcədə danışırsınız.

– Azərbaycan ləhcələrdən ibarətdir. Azərbaycanın ədəbi dili də ləhcədir. Bilirsiniz haranın? Şamaxının, Ağsunun. Ədəbi dil haqqında rəsmi fərman yoxdur. Məsələn, Amerikanın yeni seçilən prezidenti Tramp da ləhcədə danışır. Çox pis ingiliscəm ola-ola, hətta mən də hiss eləyirəm ki, Tramp ləhcədə danışır. Amma heç kim onu ittiham eləmir. Çünki bütün ölkələrdə belədir.