İnsanlar Dünya mədəniyyətinin keçmişini nə qədər bilir? Bəs bizim bildiyimiz keçmiş nə qədər doğrudur? Əcdadlarımız bizə keçmiş və mədəniyyət irslərimizi öyrənmək üçün hansı izləri qoymuş və bu izlərin nə qədərini yaşada bilmişlər? Bəs, biz nə qədər əmək sərf etmişik bu mədəniyyəti araşdırmaq üçün?.

Bu məqaləni bu sualları verərək başlamaq qərarına gəldim. İnsanlar hələ öz mədəniyyətlərini qavramadan başqa mədəniyyətlərin varlığına inanmaq barədə həqiqətən çox məharətlidir. Nəzərə alsaq ki, Fransua Şampolyon bir çox mədəniyyət üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən "Rozetta" daşının üzərində tədqiqat aparmadan öncə (O, 1822-ci ildə bu heroqliflərdən 12 işarənin mənasını aydınlaşdırmışdı) biz bu yazı növü barəsində belə bir məlumat sahibi deyildik. Bu halda bizim öz mədəniyyətimiz barəsində olan biliklərimiz əlbəttə ki, mübahisəyə açıqdır. Bu təbii ki, Dünya mədəniyyətinin yetərsizliyindən yox, insanların mədəniyyət və tarixlərini zamanında düzgün qorumaqlarından irəli gəlir.

Bəs biz, öz mədəni mirasımızı qorumadan onu yaşatmağın yolunu nədə görürük? Biz mədəniyyətimiz və mədəni inkişaf üçün nə edirik?

Gəlin sizi yaxın keçmişə səyahətə aparım. Burda bizim açar mənbəmiz Voyager Qızıl plaketi olacaq. Voyager Qızıl Rekordları 1977-ci ildə buraxılmış hər iki Voyager kosmik gəmisində tapılan iki fonoqrafdır. Yazılarda Yerdəki həyatın və mədəniyyətin müxtəlifliyini təsvir etmək üçün seçilmiş audio və fotolar var və istənilən ağıllı yerdənkənar həyat forması üçün nəzərdə tutulub.

Qeydlər bir zaman kapsuludur. Voyager kosmik gəmisinin heç biri müəyyən bir ulduza doğru getməsə də, Voyager 1 təxminən 40.000 ildən sonra hazırda Camelopardalis bürcündə olan Gliese 445 ulduzundan 1,6 işıq ili keçəcək. Bununla da əgər bizə yad olan qalaktikalarda yadplanetli yoldaşlarımız varsa, onlara Dünya haqqında məlumat veriləcək.

Voyager plaketindən bəhs etdiyimiz zaman bu planın baş memarı olan Carl Sagandan bəhs etməmək qeyri-mümkündür. Saqan Comell universitetinin Planetar Tədqiqatlar Laboratoriyasının rəhbəri olduğu müddətdə NASA-da çalışmış və bəşəriyyətin kosmosa ilk rəsmi mesajının təfərrüatlarını planlaşdırmışdı. Saqan plaket səsyazmasında salamlaşmadan dərhal sonra Yerdən müxtəlif audio yazılar toplayıb. Məsələn, səsyazma əvvəlində olan Morze əlifbası NASA-nın şüarıdır: "NASA-da biz Hava və Kosmosu hər kəs üçün əlçatan edirik".

Bunun xaricində vulkanlar, zəlzələlər, ildırım, külək, yağış, itlər, atlar, qurbağalar, çəyirtkələr, şimpanzelər, quşlar, hiyenalar, fillər, balinalar öz səslərini kosmosa göndərməyi bacarıblar. Eləcə də ürək döyüntülərimiz, addımlarımız, Karl Saqanın gülüşü, öpüş və uşaq səsi, səmada Pulsarın nəbzləri, Saturn 5 maşınının havaya qalxması, traktorlar, dəmirçi və mişar səsləri də kosmosa gedir. Hətta sonradan Saqanın həyat yoldaşı olacaq Ann Druyanın beyin dalğaları da 1 saat ərzində qeydə alınıb və plaketlə birlikdə kosmosa səyahət etməyi bacarıb.

Voyager plaketi Dünya xalqlarının salamları ilə yanaşı həm də onların mədəniyyət nümunələrini özündə birləşdirir. Burda bizim məşhur "Çahargah" musiqisinin xüsusi məqamı var. Azərbaycan musiqisinin qısa seçimi (2:20 dəqiqə) tarixi kökləri Azərbaycanın qədim dövrlərinə gedib çıxan məqam musiqisi janrı olan muğam ənənəsində iki balabançının parlaq ifa etdiyi nəfis əsərdir. Bax, Bethoven kimi sənətçilərin əsərlərini özündə birləşdirən 27 hissədən biri olan əsər, yer üzündəki insanların emosional həyatının geniş spektrini təmsil etmək üçün möhtəşəm seçimlərdən biridir.

Muğam Moskva Radiosunda (ehtimal edilir ki, 1950-ci illərin əvvəllərində) lentə alınmış, amerikalı bəstəkar Henri Kouel tərəfindən ABŞ-a gətirilmiş və 1960-cı ildə Smithsonian Folkways Records-un "SSRİ Xalq Musiqisi" tərəfindən istehsal edilmişdi. Timothy Ferris yazırdı ki, muğam parçası "İspaniyadan Əfqanıstana qədər dinləyicilər üçün tanınan bir şey təşkil edən zəngin pilotsuz təyyarədə ifa olunan unudulmaz variasiya seriyasıdır". Balaban ustadı Balaxan Əmirov müsahibələrindən birində balabanı "Balaban Şərq nəfəs alətidir. Alət ərik ağacından, boruya birləşən hissə - olmuştuk isə qarğıdan düzəldilir. Balaban «bala» və «ban» sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib, «həzin səs» mənasını verir. Alət ərik ağacından uzantısı, bu da əriyin nəfəsdən gələn rütubətə davamlılığıyla bağlıdır. Uzunluğu və dəliklərinin sayı alətin xüsusiyyətindən asılı olaraq dəyişir. Müştüyün hazırlandığı qarğı nazikdirsə səs yüksək, qalındırsa yumşaq alınır"-deyə təsvir etmişdir.

Bəs bu musiqi əsərini ifa edənin/edənlərin kim olduğu bilinirmi? Mənbələrdə bu əsəri ifa edən sənətçinin Kamil Cəlilov olduğu deyilir. O, qoboy alətini muğam janrına gətirən ilk ifaçıdır. Kamil Cəlilov həmçinin Bəstəkar Fikrət Əmirovun qoboy və fortepiano üçün "Altı pyes"inin ilk ifaçısıdır. 1990-cı ildə Kamil Cəlilovun ifa etdiyi "Zəminxarə" muğamı Qara Yanvar hadisələri ilə sıx əlaqələndirilir.

Bununla yanaşı Amerika mənbələrində bu haqda məlumat verilməsə də, tədqiqatçılar bu əsəri ifa edənlərdən birinin Həsrət Hüseynov olduğunu söyləyirlər. Həsrət Hüseynov Azərbaycan muğamlarını və 100-ə qədər xalq mahnılarını zurnada və balabanda məharətlə ifa edib.

SSRİ dövründə belə biz, Azərbaycan mədəniyyətinin zənginliyinin Dünya səviyyəsində tərənnümündən bəhs edə bilərik. Bunu dövrün incəsənət xadimləri olan Şərqin ilk opera müəllifi Üzeyir Hacıbəyli, Niyazi, Rəşid Behbudov, Müslüm Maqomayev kimi Azərbaycan türklərinin sadəcə Azərbaycanın yox, SSRİ, Şərq və ümumdünya mədəniyyətinə verdiyi töhfələrinə əsasən dəqiqliklə deyə bilərik.

Karl Saqan deyir: “Əgər ulduzlararası kosmosda inkişaf etmiş kosmos sivilizasiyaları varsa, kosmik gəmi ilə qarşılaşacaq və səs yazıları dinlənəcək”.
yenisabah