AES-lərin tarixi, iqtisadiyyatda oynadığı rol haqqında çox yazıb sizi yormadan birbaşa mətləbə keçmək istəyirəm – son dövrlərdə AES-lərin gələcəyi böyük mübahisə predmetinə çevrilib və çox zaman da bu məsələni “iqlim dəyişikliyi”, və ya ekoloji problem müstəvisinə çəkməklə problemi bəsitləşdirirlər.
AES-lər təhlükəlidirmi? Dünyada ən böyük iki hadisə - Çernobıl və Fukusima AES-lərində qəzalar baş verib ki, ciddi nəticələr doğurub. Çernobılda “insan faktoru”, səhv idarəetmə və təhlükəsizlik tədbirlərinin doğru olmaması faciəyə səbəb oldusa, Fukusimada təbiət hadisəsi, zəlzələ və sunami fəlakət yaratdı. Deməli ciddi elmi yanaşma olsa həm insan faktorunun, həm də təbiət hadisələrinin ziyanını mimimuma endirmək, hətta tam nəzərə almaq olar.
AES-lərin işlətməsi təbiətə ziyan vururmu? Ən böyük problem istifadə edilmiş uranın utilizaziyası və reaktorların soyudulması üçün istifadə edilən dəniz-çay-göl-okean sularının eko-sistemə ziyan vurub-vurmadığı məsələsidir. Utilizasiya problemdir, amma həlli mümükündür, hətta polietilenin istifadəsi dünyada ekologiyaya AES tullantılarından (əslində tullantıların qablaşdırılması, saxlanılması, daşınması və s. məsələsi var) onlarla dəfə çox ziyan vurur.
Bu mövzuya bu gün toxunmağımın əsas səbəbi odur ki, dünən Almaniyada sonuncu 3 AES-də qapadıldı – məsələnin mahiyyətini anlamayıb şəklinə fikir verən bəzi içiboş aktivistlər bunu toy-bayram edirlər, heç özləri də bilmirlər ki, nəyə, hansı maraqlara xidmət edirlər. Maraqlısı budur ki, Avropa Birliyinin yeni enerji sənədində AES “yaşıl enerji” elan edilib, hətta yeni obyektlərin tikintisi də nəzərdə tutulub, məsələn, elə bu həftə Finlandiyada “Olkiluoto” AES-nin 3-cü, Avropada ən böyük sayılan bloku istifadəyə verildi, bu AES Finlandiyanıln enerji tələbatının 30%-ni, yeni, 3-cü blok isə 14%-i təmin edəcək – Finlandiyanın, əsasən Rusiya enerji daşıyıcılarından asılılığını azaldacaq ağıllı tədbirdir.
Yaxşı bəs dünyaya dahilər bəxş edən, dünya fəlsəfəsində, elmində tarixində böyük yer tutan savadlı və ağıllı alman cəmiyyəti, Almaniya dövləti nədən bu addımı atıb öz işini daha da çətinləşdirir?! Axı Almaniya sənaye ölkəsidir, sənaye isə enerji deməkdir, enerji qıtlığı, və ya bahalı isə sənayeni məhv edə bilər – o zaman bu addımın mənası nədir?!
Komple teoriyası azarkeşləri (mən bu fikri bölüşmürəm) iddia edirlər ki, Almaniyanı idarə edənlər sırf ABŞ maraqlarına görə bunu edirlər – bahalı enerji Almaniya sənayesini elektrik və qaz qiymətlərinin 3 dəfə ucuz olduğu ABŞ-a köçməsinə səbəb olacaq, ABŞ iqtisadiyyatı yüksələcək.
Mən fərqli düşünürəm: Almaniya “yeni enerji keçidini” ən çox dəstəkləyən, AB də bu sahəyə böyük subsidiyaların verilməsini təşviq və təmin edən ölkədir. Almaniya sənayesi “yeni enerji keçidini” təmin edəcək texnologiya və istehsal sahələrində liderdir – günəş panellərindən tutun da külək stansiyalarına, ən əsası isə bu sahənin proqram təminatı, enerjinin depolanması (ən böyük problem məhz alınan enerjinin depolanmasıdır) sahəsində Almaniya şirkətləri liderdir. Düşünürəm ki, Almaniya dövləti bütün dünyada “yeni enerji keçidinin” qarşıalınmaz varsayımı ilə davranaraq bu sahənin şəksiz lideri olmaq istəyir – yəni, dünya ölkələri texnologiya, avadanlıq və proqram təminatını daha çox Almaniyadan almağa məcbur olacaq və bu ölkə gələcəkdə “yaşıl enerji” sahəsində Səudiyyə Ərəbstanının və Rusiyanın neftdə oynadığı rola bənzər rol oynamağa çalışacaq. Əslində fərqi nədir ki, ya neftdən asılı ol, ya da yaşıl texnologiyalardan – hər ikisinin məntiqi eynidir.
Əgər Almaniya doğrudan da bu yolu tutubsa məntiqi var, amma təhlükələri də var: Nefti dünyada indi 40-dan çox ölkə çıxardıb-satırsa, gələcəkdə “yaşıl enerji” infrastrukturu və texnologiyasını da satan ölkələr olacaq, hətta bu sahədə Almaniya elə Çinə uduza bilər – çünki, məhz Çin yeni enerji keçidinin açarı olan nadir və əlvan metalların nəzarətini dünyada öz əlinə alıb-alır, almaqda da davam edəcək. Nadir metallar olmadan isə yeni enerji keçidi mümkün deyil – hələ ciddi sualdır ki, ekologiyaya nə çox ziyan vurur, neftin çıxarılması, və ya enerji keçidində istifadə edilən metalların qazıb çıxarılması?!
İndi deyəcəksiniz ki, bu problemin bizə nə dəxli var, məmləkətdə daha vacib məsələlər var axı – səhv yanaşmadır, Azərbaycan hökuməti dünyadakı yeni trendin önündə gedib dünya “elitasının” rəğbətini qazanmağa çalışır, ölkədə məktəbi, elmi, mütəxəssisi, yan istehsal sahəsi olmadan TAM xaricdən asılı olacaq “yaşıl enerji” layihələri həyata keçirməyə çalışır. Bu isə ölkəmizin gələcəkdə bu sahədə təmirdən tutun da proqram təminatına, avadanlıq alınmasına qədər başqa ölkələrdən asılı vəziyyətə düşməyimizə səbəb ola bilər.
Yeni trendin, “yaşıl enerjinin” inkişafı lazımdır, amma mütləq pararlel olaraq ölkədə bunun elmi bazası, mütəxəssiləri və istehsal sahələri də yaradılmalıdır. Düşünün, müzakirə edək...
Natiq Cəfərli
Teref.az