Sizi tanıyan kamera və qəhvə seçən kassa: istəsək də, istəməsək də gələcək...

Süni intellekt (Sİ) – bu artıq Silikon vadisinin dəbi deyil, bu, səhər tezdən sizin neçə kalori qəbul etməli olduğunuzu, nə almaq istədiyinizi və övladınızın növbəti yoxlama işinin nə vaxt olduğunu bilən səssiz qonşudur. O, artıq laboratoriyalarda gizlənmir – o, poliklinikalarda, məktəblərdə, fermalarda və hətta Bakının qəhvəxanalarında da var.

Bəs bu, bizim üçün nə deməkdir? Rahatlıq, yoxsa izlənməyimiz? İnkişaf, yoxsa işsizlik? Gəlin konkret və bir az yumorla – amma mövzudan yayınmadan aydınlaşdıraq.

1. Süni intellekt – əslində nədir?

Hollivud filmlərindəki qırmızı gözlü robotları unudun.
Sİ – maşın deyil, “beyni” olan proqramdır. O, məlumatları təhlil edir, nəticələr çıxarır və həll yolları təklif edir. Təəssüf ki, bunu insandan daha sürətli edir və fasilələrə ehtiyacı yoxdur…

Çox güman ki, siz artıq onunla rastlaşmısınız. Məsələn:

– Telefondakı səsli köməkçidən musiqi qoşmağı xahiş edəndə,

– YouTube-un siz sorğu verməmişdən əvvəl zövqünüzə uyğun mükəmməl filmlər və musiqilər təklif etməsinə təəccüblənəndə,

– Word-un mətni düzəliş etməsində,

– Yanından keçdiyiniz kameranın sizi tanıması və üstəlik sizin yorğun, şən, ya da əsəbi olub-olmadığınızı anlamağa çalışmasında.

Sİ diqqətli, amma bəzən həddən artıq maraqlı köməkçiyə bənzəyir: həyatı yüngülləşdirməyə çalışır, amma bəzən suallar doğurur.

2. Sİ artıq Azərbaycanda harada işləyir?

Məktəblər
Bakının bir sıra məktəblərində Sİ elementləri olan elektron gündəliklər tətbiq olunub. Onlar şagirdlərin nailiyyətlərini təhlil edir, geriləmə risklərini proqnozlaşdırır və fərdi yanaşma təklif edir. Bəzi valideynlər ilk dəfə uşaqlarının uğursuzluqlarını onlardan yox, avtomatik bildirişdən öyrəniblər: “Oğlunuz yoxlama işini təhvil verməyib. Ola bilsin, diqqət ayırmağın vaxtıdır.” Rahatdırmı? Rahatdır, özü də necə.

Poliklinikalar
Azərbaycandakı tibb mərkəzlərində həkimlərə rentgen və analizlər əsasında pnevmoniya, şəkərli diabet və digər xəstəlikləri aşkar etməyə kömək edən Sİ-sistemləri sınaqdan keçirilir. Həkim üçün – vaxt qənaəti. Pasiyent üçün – növbəsiz dəqiq diaqnoz şansı. Maşın, əlbəttə, “narahat olmayın, hər şey yaxşı olacaq” demir, amma daha az səhv edir.

Kənd təsərrüfatı
Xüsusən ölkənin cənub bölgələrində fermerlər məhsuldarlığın proqnozlaşdırılması, torpağın rütubətinə nəzarət və zərərvericilərin vaxtında aşkarlanması üçün dronlardan və Sİ-dən istifadə etməyə başlayıblar. Aqrotexniki dildən sadə dilə “tərcümə” etsək: məhsul artır, su və gübrə sərfi azalır.
Bəzi kəndlilər zarafatla deyirlər ki, onların artıq “ikinci aqronomu – uçan aqronomu” var.

3. Biznes və Sİ: kassadan – beyinlərə

Sİ özəl sektorda da fəal tətbiq olunur:

– Banklar və onlayn mağazalar çat-botdan istifadə edirlər: onlara yazırsınız, sizə isə operator deyil, proqram olan çat-bot cavab verir (bəzən ayırd etmək çətindir).

– İnternet-ticarət əvvəlki alışlarınızı təhlil edir və “təsadüfən” sizə lazım olan məhsulu təklif edir. Məsələn: qəhvə barədə fikirləşdiniz və gözləmədiyiniz halda qarşınıza türk qəhvəsinə endirim reklamı çıxır!

– Çatdırılma xidmətləri marşrutları tərtib etmək, vaxtı azaltmaq və bəlkə də kuryerlərin az yorulmasını təmin etmək üçün Sİ-dən istifadə edir.

– Hətta paytaxtdakı qəhvəxanalarda kassa aparatları belə, bu gün səhərin ən populyar içkisinin americano, yoxsa lavandalı raf olacağını “öyrənməyə” başlayıblar.

Sİ biznesdə – hər şeyi bilən, amma əsəbiləşməyən rəis kimidir.

4. Qorxular və reallıq: izlənməyimizdən tutmuş, işsizliyə qədər

Sİ ziddiyyətli hisslər doğurur. Xüsusən də, onun necə işlədiyi tam aydın olmayanda.

İzlənmə. İnsanlar qorxur ki, Sİ onların hər addımını izləyə bilər. Kameralar, alış-veriş, onlayn davranış – hamısı qeydə alınır. Həqiqətən də, məxfilik məsələsi kəskin sual olaraq qalır. Amma əksəriyyət onsuz da lazım olanı (və olmayanı) könüllü şəkildə “Instagram”a yerləşdirir.

İşsizlik. Sİ-nin insanları əvəz edəcəyi ilə bağlı qorxular əsassız deyil. Bu gün artıq avtomatlaşdırılmış kassalar, mühasibat proqramları və çat-botlar canlı işçiləri sıxışdırır. Amma tarix göstərir ki, bəzi peşələr yox olanda, yeniləri yaranır – 10 il əvvəl heç kim “targetoloq” (sosial şəbəkələrdə reklam mütəxəssisi) kimi peşənin olduğunu bilmirdi.

Anlaşılmazlıq. Ən çox yayılmış qorxu budur: “mən onun necə işlədiyini anlamıram, deməli təhlükəlidir”. Sİ öz “görünməzliyi” və mürəkkəbliyi ilə qorxudur. Amma bu, dərmanla yox, təhsillə müalicə olunur.

Yeri gəlmişkən, bu suallar 2025-ci il 19–21 iyul tarixlərində Şuşada keçirilən Beynəlxalq mediaforumda da müzakirə olundu. Orada yalnız texnologiyalardan deyil, insanlardan da danışıldı: tənqidi düşüncəmi necə qorumaq, dezinformasiyaya qarşı necə mübarizə aparmaq və rəqəmsal səs-küydə necə itməmək olar.

Məlum oldu ki, media savadlılığı alqoritmlər qədər vacibdir.

5. Dövlət nə edir və biznes necə kömək edə bilər...

Dövlət
Azərbaycan rəqəmsal gündəmi fəal inkişaf etdirir. İnnovasiya və Rəqəmsal İnkişaf Agentliyi yaradılıb, İT-inkubatorlar açılır, startaplara dəstək verilir. Dövlət xidmətləri onlayn rejimə keçir: əvvəllər arayış üçün idarəyə gedib növbə gözləmək lazım idisə, indi çox şeyi internet üzərindən həll etmək olar – Wi-Fi və bir az səbir kifayətdir. 2025-ci ildə isə Azərbaycan və ABŞ ölkədə yeni texnologiya və süni intellekt inkişaf mərkəzinin yaradılması barədə razılığa gəliblər.

Biznes
Özəl sektor mühüm rol oynayır: Sİ-ni dəb xatirinə deyil, müştərilərin rahatlığı üçün tətbiq etməklə; maşınların insanları əvəz etməsi deyil, onları tamamlaması üçün işçilərin təhsilə yatırım etməklə; rəqəmsal etika və məlumatların qorunmasına diqqət etməklə. Texnologiya insansız sadəcə koddur. İnsanla birlikdə – inkişafdır.

6. Sonrakı addımlar: Azərbaycanda Sİ-nin perspektivləri

Əgər gələcəyə baxsaq, Azərbaycanda Sİ-nin xüsusilə sürətlə inkişaf edəcəyi bir neçə sahəni seçmək olar:

– Nəqliyyat və “ağıllı şəhərlər”. Bakıdakı ağıllı yol hərəkəti idarəetmə sistemləri artıq sınaqdan keçirilir. Perspektivdə – tıxacların proqnozlaşdırılması, ictimai nəqliyyatın optimallaşdırılması və yol təhlükəsizliyinin artırılması var.

– Energetika. Sİ enerji istehlakını proqnozlaşdırmaq, şəbəkələri idarə etmək və itkiləri azaltmaqda alət ola bilər.

– Turizm. Sİ turistlər üçün fərdi marşrutlar hazırlaya, onların maraqlarına uyğun xidmətlər təklif edə və turist axınlarını proqnozlaşdıra bilər.

– Dövlət xidmətləri. e-gov sistemini vətəndaşlara tez kömək edən virtual köməkçilərlə zənginləşdirmək mümkündür.

7. Ağıllı texnologiyalara ağıllı yanaşma

Sİ nə düşmən, nə də xilaskardır. O, sadəcə alətdir. Əsas məsələ – onu kimin və necə istifadə etməsidir. Əgər texnologiyaların insanlara xidmət etməsini istəyiriksə, prosesi özümüz idarə etməliyik – öyrənmək, suallar vermək, araşdırmaq. Proqramçı olmaq vacib deyil. Amma “ağıllı” soyuducunun necə işlədiyini anlamaq – artıq faydalıdır.

P.S.
Bəs siz Sİ ilə həyatınızda harada rastlaşmısınız? Ola bilsin, o artıq yanınızdadır: telefonunuzda, məhəllə aptekinizdə, ya da sizi ustalıqla tıxacdan çıxaran naviqatorda.
Sadəcə diqqətlə baxın – “ağıllı Azərbaycanın” xəritəsi məhz bu müşahidələrdən ibarət olacaq.
pressklub