Qanunlarda və strategiyalarda əlilliyi olan şəxslərə geniş hüquqlar tanınsa da, gündəlik həyatda bu hüquqların tətbiqi çox zaman kağız üzərində qalır. Fiziki şərait, sosial münasibət və institutların zəifliyi bu fərdi hüquqları illərdir gerçəkləşməyə qoymur.

Bir tərəfdən, hər bir müəssisənin kvota əsaslı olaraq müəyyən sayda əlilliyi olan insanı işə götürməsi tələb olunsa da, bu qaydanın tətbiqi çox vaxt formal xarakter daşıyır və real zəmin tapmır. Məsələn, müəssisələr bu kvotaları yerinə yetirmədikdə cərimə tətbiq edilə bilər – amma bu cərimələr ya çox az olur, ya da ümumiyyətlə tətbiq edilmir. Bu isə əlilliyi olan şəxslərin iş bazarına inteqrasiyasını ciddi şəkildə məhdudlaşdırır.

Eyni zamanda, fiziki infrastruktur əlilliyi olan insanlar üçün hələ də əlçatan deyil. Panduslar, uyğun təchizat və liftlər çox zaman olmur – hətta bəzi dövlət binaları belə bu baxımdan zəifdir və əlillər üçün hərəkət çətinləşir. Bu isə onların həm maddi, həm də ictimai həyatda iştirakını əngəlləyir.

Təhsil və peşə hazırlığı da formalaşmış hüquqlardan biridir, amma onların real faydaya çevrilməsi üçün nəzərdə tutulan şərait – həm maddi, həm də struktur baxımından – çox vaxt təmin edilmir. Bu da əlilliyi olan şəxslərə davamlı iş tapmaq və müstəqil həyat qurmaq imkanı vermir.

Daha çox problem psixoloji və sosial stereotiplərlə bağlıdır. Cəmiyyətdə əlilliyi olan şəxslər bəzən “xilaskar görmə” prizmasından ələ alınır, yəni normal və bərabər hüquqlu fərdlər kimi deyil, mərhəmət objeyi kimi qəbul edilir. Bu isə onların özünə inamını sarsıdır və sosial inteqrasiyanı çətinləşdirir.

Real həyatdan misal: bir sorğu göstərir ki, respondentlərin çoxu işsizdir və onların aylıq gəlirləri orta xərclərindən aşağıdır. Bu isə sosial müdafiə sisteminin real kömək olmadığını göstərir. İctimai nəqliyyat və binalar əlçatan deyil; şəhərin əsas yerləri, səkilər və keçidlər əlil arabası üçün uyğunlaşdırılmayıb. İnsanlar bu şəraitdə həyatı praktiki olaraq idarə etməkdə çətinlik çəkirlər.

“İctimai yerlərdə demək olar ki, əlçatanlıq yoxdur... Kənar adam olsa, bəlkə gedər, amma tək səyahət etmək düşünülməzdir.”
“Səkilər dar və bəzən tamamilə yoxdur, alt keçidlər isə şübhəli rampalarla...”
Bu kimi etiraflar real insanların yaşadığı çətinlikləri üzə çıxarır.

Bu məqalə göstərir ki, Azərbaycanda əlilliyi olan şəxslərin hüquqları qanunlarda olsa da, reallıqda onlar cəmiyyətin və infrastrukturların hazırlıqsızlığı ilə üzləşirlər.

“DogruXeber.az” hesab edir ki, müvafiq icra mexanizmlərinin gücləndirilməsi, sosial infrastrukturun əlçatanlaşdırılması və stereotiplərə qarşı geniş maarifləndirmə olmadan bu hüquqlar yalnız kağız üzərində qalacaq.